Tâm Diệu Minh Thường Trụ [Bài 10] – Bản Dịch Việt: Đặng Hữu Phúc

Kalu Rinpoche 
TÂM DIỆU MINH THƯỜNG TRỤ [Bài 10]
Trung hữu của Thời điểm chết
Bản dịch Việt: Đặng Hữu Phúc
Bản Anh: The Bardo of the Moment of Death
(Trích từ: Kalu Rinpoche. Luminous Mind. The Way of the Buddha. Wisdom, 1997)

—————————————- 

Những thành tố chính yếu khác nhau cung cấp năng lực cho đời
sống, chúng thoái hoá và biến mất ở lúc
chấm dứt một cuộc đời. Sự tắt ngúm của một đời sống được miêu tả như là sự hoà
tan hoặc sự tái hấp thu bên ngoài của các nguyên tố chính — đất, nước, lửa, và
khí – và sự tái hấp thu bên trong của các thứ loại khác nhau của những tâm niệm
và những nhận thức.Trong suốt trung hữu này, nhiều khí làm sinh động thân thể bị
phá hủy.

Tổng quát, thân thể của chúng ta được kiểm soát bởi năm (5)
khí chính, được gọi tên là khí sinh-sự-sống (the life-bearing wind), khí vận-động-hướng-thượng
(the upward-moving wind), khí lan-toả-khắp-thân (the pervasive wind), khí an-trú-lửa
(the fire- dwelling wind) và khí đi-xuống-xoang-trống (the downward-voiding
wind). Những khí này làm sinh động thân thể vật lí, và khi tác dụng đúng cách bảo
đảm chắc chắn một sức khoẻ tốt. Vào thời điểm chết, một khí khác hiển hiện, được
gọi là khí nghiệp và tái sinh hữu (At the
moment of death, another wind manifests, calledthe wind of karma and becoming).
Nó thì luôn luôn phát tán khắp toàn thân. Khi nó hiển hiện, nó khuấy đảo và can
thiệp với các khí khác (When it
manifests, it upsets and interferes with the other winds) ; những triệu chứng
bệnh lý khác nhau xuất hiện khi thân thể tiếp cận cái chết.

Sự hoà tan bên ngoài

Khí điều hoà sự hấp thụ thức ăn, hoặc khí an-trú-lửa, là khí
thứ nhất bị rối loạn (to be disturbed). Nó rời vị trí của nó ở luân xa rốn và
ngừng chức năng, nghĩa là chúng ta không còn được nuôi dưỡng bởi thực phẩm nữa,
thực phẩm cũng chẳng còn được hấp thu hoặc tiêu hoá nữa; các dưỡng chất bị sa
thải nhanh chóng.

Kế tiếp, khí sinh-sự-sống bị rối loạn và rời vị trí của nó ở
tim, gây ra những cảm xúc khốn khổ và không còn tâm ý minh mẫn. Sự rối loạn này kế đến ảnh hưởng khí đi-xuống-xoang-trống
của các chức năng bụng dưới thế nên sự giữ lại phân và nước tiểu bị phá vỡ, gây
ra đại tiện, tiểu tiện mất chủ động hoặc tắc ruột.

Sau đó khí vận-động-hướng-thượng bị làm yếu đi, gây ra thở
ngắn, vất vả và khó khăn trong sự nuốt. Cuối cùng, khí lan-toả-khắp-thân bị ảnh
hưởng, đem đến những cảm thức khổ về thân
thể cũng như khó cử động tay chân.

Những rối loạn của những khí này làm cho chúng rời khỏi những
vị trí thông thường của chúng trong cơ
thể. Sự di chuyển này gây ra sự phá hủy các kinh mạch vi tế mà qua đó các khí này
vẫn lưu thông một cách bình thường, cũng như hai trung tâm chính hoặc những luân
xa (tiếng Phạn: cakras) .

Sự phá hủy của những kinh mạch này và các trung tâm của chúng
xảy ra đem đến sự thoái hoá của các nguyên tố chính của thân thể và những phương
diện vật lí nối kết với chúng: thân thể vật lí, hô hấp, thân nhiệt, máu và thịt,
tương ứng thứ tự với các nguyên tố hư không, khí, lửa, nước và đất (không, khí,
hoả, thủy,và địa đại). Những khí thứ cấp, vị trí ở trong năm trung tâm lớn đã nói
đến trước đây, di cư và biến mất cùng một thời gian với những khí chính yếu. Sự
phá hủy của những khí thứ cấp gây ra sự biến mất từng cấp bậc của các nhận thức
cảm quan ( sense perceptions)

Sự phá hủy của năm khí này duyên hội xảy ra đồng thời với sự
hoà tan hoặc tái hấp thu của các nguyên tố (=các đại), nó xảy ra từ cái thô nhất
đi tới cái vi tế nhất. Thế nên, nguyên tố đất hấp thu vào trong nguyên tố nước,
nước vào trong lửa, rồi thì lửa vào trong khí, và khí vào trong thức (consciousness=thức;
tâm thức; ý thức).

Sự hoà tan bắt đầu với sự tái hấp thu của nguyên tố đất (chất
thể cứng) vào nguyên tố nước (chất thể ướt). Những triệu chứng vật lí hoặc bên
ngoài gồm sự biến mất sức mạnh vật lí, thế nên cái đầu có khuynh hướng ngả xuống
và phần ngực bụng thụt hóp lại; sự gấp lại và duỗi ra của tứ chi trở thành khó
khăn và không còn có thể tiếp tục ngồi nữa. Đàm và nước miếng chảy ra ngoài.

Nhiều dấu hiệu bên trong tương ứng với những cảm quan trải
nghiệm bởi người sắp chết trong suốt giai đoạn này. Tâm thiếu sự viên minh giác
chiếu trong sáng, dường như nó bị phóng vào cõi đại u minh (The mind lacks clarity, as though it were
plunged in great darkness). Người
sắp chết có một sự thôi thúc muốn cử động, đổi vị trí hoặc trải đặt lại những
chăn, vải giường, nhưng thân thể không còn khả năng nữa. Thật ra, thân bất động
trở thành rất chậm chạp; người sắp chết cảm thấy nặng nề, dường như bị đo ván nằm
luôn và bị chôn vùi dưới một trái núi. Hai mắt không còn thể nhìn thẳng nữa, có
khuynh hướng trợn ngược vào trong đầu.

Những triệu chứng vi tế nhất hoặc ẩn mật là những trải nghiệm
nhìn thấy hoặc những linh ảnh, chúng bắt đầu phát triển suốt thời gian có các
triệu chứng bên ngoài và bên trong. Trong thời tái hấp thu thứ nhất này, linh ảnh
của người sắp chết thì không vững bền, có vẻ như nhìn vào một ảo ảnh sóng nắng (mirage), hoặc có
một sai lệch thị giác (visual distortion), giống như sự hiện tướng của nước trong một sa mạc nắng cháy nung trời hoặc dưới
một mặt trời đổ lửa (During this first
reabsorption, the dying person‘s vision is unstable, as if looking at a mirage,
or there is a visual distortion, like the appearance of water in a scorching
desert or under a blazing sun).

Triệu chứng bên ngoài của giai đoạn thứ nhì, nó tương ứng với
sự tái hấp thu của nguyên tố nước vào trong nguyên tố lửa (sức nóng), là sự khô
mũi, miệng và hai lỗ mũi, cùng với sự mất mát cao nhất là mất sự kiểm soát cơ
thắt, nó gây ra sự không kiềm chế được, mất chủ động trong đại tiện, tiểu tiện.
Những triệu chứng bên trong là tâm ý cực kì kích động: những tâm niệm khổ đau
quấy động tâm. Người sắp chết cảm thấy dường như người ấy bị một giòng nước lũ
mang đi và có cảm giác trong trạng thái chẳng còn thấy gì cả, và nghe âm thanh của một thác nước cuồn cuộn. Ở mức ẩn
mật, linh ảnh của người sắp chết thì đầy sương mù và nhận thức sự sự vật vật như
là pha trộn vào trong những đám mây khói.

Giai đoạn thứ ba là sự hoà tan của nguyên tố lửa vào trong
nguyên tố khí. Những triệu chứng bên ngoài là sự giá lạnh của miệng và hai lỗ mũi,
sự thở bị thu ngắn lại (shortened breathing), và mất các cảm giác liên tưởng
trong tâm với sinh lực nhiệt bị giảm xuống, nó rời khỏi tay chân, bắt đầu từ cực
biên (đầu ngón tay, đầu ngón chân) và tái hấp thu từ mặt ngoài đi tới cốt lõi của
thân thể. Những triệu chứng bên trong gồm có sự mất tạm thời tính viên minh giác
chiếu của tâm ý (mental clarity) và tính giác quang chiếu (quang = chủ thể năng
chiếu) (lucidity). Sự sự vật vật không còn được thấy sáng tỏ nữa. Những triệu
chứng ẩn mật gồm có những linh ảnh của quang sắc rực rỡ chói lọi (blazing light), dường như vũ trụ trong lửa cháy.
Cái này thì cùng phối hợp với những ánh sáng lấp lánh giống như những con đom đóm.

Kế đến là sự tái hấp thu của nguyên tố khí vào trong tâm thức.
Những triệu chứng bên ngoài là gắng sức để thở, thở hổn hển với những lần thở
ra dài và những lần hít vào thì ngắn, tốn sức (The outer symptoms are gasping for breath with long exhalations and
short, labored inhalations). Hai mắt thì trợn vào trong; sự thở chậm dần và
đi đến chấm dứt. Những triệu chứng bên trong là hiện tướng của những ảnh hiện tương ứng với tác nghiệp của người sắp chết.Vào
thời điểm chết, thân thể thì cực kì yếu đuối; tuy nhiên tâm thì rất mạnh mẽ. Cái
yếu đuối của thân thể kết hợp với sức mạnh của tâm tạo ra những hiện tướng hư
huyễn kịch liệt. Nếu người sắp chết đã tạo tác nhiều hành động tiêu cực trong đời
người ấy, những linh ảnh này sẽ phản chiếu chúng và gây nên sợ hãi cực kì. Tỉ dụ,
một kẻ đã giết nhiều súc sinh có thể thấy những súc sinh này đang săn đuổi và đang
nuốt gọn người ấy.Vào thời điểm đó, thân và ngữ của người ấy có thể biểu tỏ sự
khủng khiếp bằng cách thốt ra những kêu khóc hoặc rên rỉ thê thiết.Trái lại, một
hành giả Chính Pháp có nghiệp tích cực có thể trải nghiệm giai đoạn này rất hạnh
phúc, gặp nhiều thánh giả quang minh sáng chói. Những dấu hiệu hoặc triệu chứng
bên trong ở giai đoạn này là nghe âm thanh của gió cực kì vũ bão, vù vù đầy hồi
hộp, hoặc ầm ầm lăn chuyển rất ầm ĩ. Những triệu chứng là cảm giác rằng người ấy
đang biến mất hoặc đang phai mờ và trải nghiệm của một hiện tướng tương tự với ánh
sáng đỏ rực của một cây nến.

Sự hoà tan bên trong

Tâm thức lúc đó hòa tan vào tính không (=chân không diệu viên).
Ở điểm này, thân thể có một chút màu sắc, sự thở ngừng hoàn toàn, và sức nóng tụ
hợp lại ngay bên phiá trên trái tim. Đây là thời điểm kết thúc của chết. Sự hoà
tan của tâm thức vào trong tính không thì được đặc hữu hoá bởi những trải nghiệm
quang minh được gọi là tính giác cảnh chiếu trắng, tính giác cảnh chiếu đỏ, và tính giác cảnh
chiếu đen (quang: chủ thể năng chiếu; cảnh: đối tượng sở chiếu). Chúng thì tương
ứng với sự tái hấp thu của những nguyên lí nam và nữ chứa trong thân thể.

(Dissolution of the
consciousness into emptiness is characterized by luminous experiences called
white luminosity, red luminosity, and black luminosity. These correspond to the
reabsorption of the masculine and feminine principles containedin the body)

Thân vi tế của chúng ta thì thực sự kiến lập bởi hai nguyên
lí, nam và nữ, vị trí tương ứng nam ở đỉnh đầu và nữ ở mức ngang của rốn.Vào thời
điểm chết, chúng tái hấp thu vào nhau ở mức ngang trái tim .

Khởi sự, nguyên lí nam đi xuống từ đỉnh đầu hướng về trái
tim. Vào thời điểm này, trải nghiệm tính giác cảnh chiếu trắng xảy ra, nó thì tương
tự như quang sắc của mặt trăng.

Sự tái hấp thu của tâm thức xảy ra với những tâm niệm (= niệm
tưởng) của nó. Những tâm niệm này có thể giản lược xuống thành tám mươi (80) loại ý niệm, trong đó ba mươi ba (33) sinh khởi từ
sân (đối nghịch), bốn mươi (40) từ tham (dục tham), và bảy (7) từ vô trí hoặc si
(=ngu si). Ba mươi ba (33) loại tâm niệm nối kết với đối nghịch, ghét bỏ, và giận
dữ tan biến trong giai đoạn thứ nhất. Ngay cả nếu kẻ thù dữ dội nhất của chúng
ta hoặc kẻ ám sát cha mẹ của chúng ta có đứng trước mặt chúng ta, chúng ta sẽ
không còn một chút nào sân hận với kẻ đó.

Kế đến, nguyên lí nữ đỏ tái hấp thu, từ rốn đi lên, hướng về
trái tim ; đây là trải nghiệm của tính giác cảnh chiếu đỏ giống như quang sắc của
mặt trời. Bốn mươi (40) loại tâm niệm nối kết với dục (desire: dục) và luyến
(attachment ; luyến:hâm mộ, ưa thích,yêu mến, quấn quýt, không rời ra, không quên)
chấm dứt ở giai đoạn này. Ngay cả nếu một vị trời nam hoặc nữ lộng lẫy, rực rỡ,
duyên dáng, quyến rũ, nếu có xuất hiện, chúng ta cũng chẳng còn trải nghiệm bất
cứ một dục nào.

Khi hai nguyên lí nam nữ tái hấp thu trong tim, tâm thức đánh
mất tính năng nhận biết sáng tỏ của nó.( When
the two principles reabsorb in the heart, the consciousness loses its faculty
of knowing). Đây là trải nghiệm của tính giác cảnh chiếu đen, tương tự như một
màu lam thẫm nửa đêm hoặc một đêm tối thẫm (This
is the experience of black luminosity,
similar to a midnight blue or a dark night) . Trong một người bình thường,
tâm chìm vào trong đen tối toàn thể. Ở thời điểm này bảy (7) loại tâm niệm nối
kết với vô trí (mental dullness) hoặc ngu si (stupidity) chấm dứt. Bất cứ cảnh
nào có thể sinh khởi trong tâm sẽ chẳng còn được xem là tốt hoặc xấu.

Toàn thể tiến trình
hoà tan, từ lúc khởi đầu cho tới lúc trải nghiệm tính giác cảnh chiếu đen được
gọi là trung hữu của thời điểm chết.

Vào lúc chấm dứt của
sự hoà tan, quang sắc giác chiếu (clear light), hoặc bản chất thật của tâm,
được khai hiển. Tất cả hữu tình có một trải nghiệm của quang sắc giác chiếu,
nhưng hữu tình bình thường không nhận định được nó. Đối với người đó, sự nhận
định đó thì bị thay thế bởi một thời kì vắng mặt của trải nghiệm, hoặc bất thức
( unconsciousness). Đó là sự thiếu vắng của thật chứng, hoặc vô minh, nó che lấp
hữu tình bình thường trong suốt giai đoạn của bất thức hoàn toàn ; bất
thức hoàn toàn thay thế trải nghiệm của
quang sắc giác chiếu. Nhưng ngay cả nếu nó cực kì thoáng qua và đi mất không
được nhận ra, trải nghiệm này của quang sắc giác chiếu xảy ra với mọi hữu tình.

Về một mặt khác, nếu một người đã nhận định được bản chất thật
của tâm trong cuộc đời người ấy—đó là đã thật chứng đại thủ ấn mahamudra – tâm
có thể nhận định được quang sắc giác chiếu căn bản (= bản giác) vào lúc thời-điểm-của-trung-hữu-chết kết thúc và, dù
ở bất cứ mức độ nào sự nhận định này thì vững bền, có thể duy trì hấp thu vào nó.

Đối với một hành giả
du già như thế, quang sắc giác chiếu con
gái, nó được trải nghiệm trong đời sống người ấy và quang sắc giác chiếu bản mẫu
hợp nhất. Đây là trạng thái phật (=phật quả).

( For such a yogi the
daughter clear light, which is experienced during his or her lifetime, and the
fundamental mother clear light unte. This is the state of buddhahood)

——————————-

Chú thích

1. Emptiness;
Openness; Skt. sunyata; tính không ; chân không ; chân không diệu viên ; chân
không diệu hữu.

Clarity; lucidity:
Skt. prabhasvara; viên minh; giác chiếu;viên minh giác chiếu; tính giác viên
chiếu; tính giác quang chiếu

Clear light; clear
light transparence; Skt. prabhasvara; quang sắc giác chiếu ;quang minh giác
chiếu; quang minh tự chiếu, tính giác viên
chiếu ; linh tâm tự chiếu; thường tịch quang;…

Nếu dịch Light ( trong Clear Light) là ánh sáng, thì độc giả
có thể hiểu nhầm, như là ánh sáng của một đường hầm (light in the tunnel) – nên
Light ở đây dịch là quang sắc (transparence) 

Luminosity: tính
giác cảnh chiếu ( quang: chủ thể năng chiếu; cảnh: đối tượng sở chiếu)

Prabha:Skt. quang minh

Daughter clear light
: quang sắc giác chiếu con gái

Clear light
fundamental mother: quang sắc giác chiếu bản mẫu. ( bản mẫu = bản nguyên mẫu
thân ; mẫu thân vô thủy vô chung; mẫu thân muôn thuở )

Khi người con gái (=
quang sắc giác chiếu con gái), ngày tháng lang thang sáu cõi, với cái tâm
lang thang, dấu chân viễn mộng chỉ là phù vân, vào thời điểm trung hữu chết, li biệt với cái thân tứ đại, nhận biết sáng tỏ (=tuệ tri) quang sắc giác
chiếu bản mẫu (bản trí, bản giác, trí
tuệ bát nhã, tính bản phật phổ hiền, thường tịch quang, tự tánh di đà, …) chính là bà mẹ muôn thuở, bản lai diện
mục, ta về gặp lại tình ta, và hợp nhất
với bà mẹ muôn thuở, là trạng thái phật.

Wind of karma and
becoming: khí nghiệp và tái sinh hữu.( gió nghiệp và tái sinh)

2. Quang cảnh: quang là chủ thể năng chiếu;
Cảnh là đối tượng sở chiếu . Nếu năng sở (=chủ khách) hợp làm một thì gọi là
Quang cảnh nhất như.

Nếu tâm chiếu vật và cảnh sở chiếu không đối lập nhau mà
dung hợp nhau để đạt đến cảnh giải thoát, thì gọi là quang cảnh câu vong (
=quang cảnh đều mất), Quang cảnh mẫn tuyệt (= quang và cảnh dứt bặt)

3. Kalu Rinpoche giảng:

Bản chất của tâm
thanh tịnh có thể được nghĩ đến trong trạng thái có ba phương diện bản chất căn bản, kết hợp, và đồng thời :

1. chân không diệu
viên [openness; emptiness ; open to possibilities for manifestations; Skt.
sunyata; chân không là rỗng thông lìa các tướng và diệu viên là mở ra các khả
hữu cho biến hiện — gặp sắc trần thì cái thấy biến hiện, gặp thanh trần thì
cái nghe biến hiện,v,v.. nên gọi diệu viên ],

2. quang minh viên
chiếu (clarity; lucidity; Skt. prabhasvara; quang minh viên chiếu; tràn đầy
sáng tỏ chiếu khắp thường trụ; thường tịch quang…), và 

3. diệu minh biện biệt vô ngại (sensitivity; nhận
biết phân biệt rành rẽ không bị ngăn ngại).

———————

———————————————————————————————————

Kalu Rinpoche

The Bardo of the Moment of Death

———————————————————–

The different vital factors that sustain life deteriorate
and disappear at the end of a lifetime. The extinguishing of life is described
as the dissolution or outer reabsorption of the principal elements – earth,
water, fire, and air – and the inner reabsorption of the different types of
thoughts and cognitions. During this bardo, the various winds that animate the
body are destroyed.

In general, our body is controlled by five main winds, called the life-bearing wind, the upward-moving
wind, the pervasive wind, th fire-dwelling wind, and the downward-voiding wind.
These winds animate the physical body, and their proper functioning assures
good health. At the moment of death, another wind manifests, called the wind of
karma and becoming. It is usually diffused throughout the whole body. When it
manifests, it upsets and interferes with other winds; different pathological symptoms
appear as the body approaches death.

Outer Dissolution

The wind that regulates the absorption of nourishment, or the fire-dwelling wind, is
the first wind to be disturbed. It leaves its location in the navel cakra and
ceases to function, which means that we can no longer be nourished by food, nor
can food that is absorbed be digested; nutrients are quickly rejected.

Next, the life-bearing wind is disturbed and leaves its
location at the heart, which results in emotional distress and a lack of mental
clarity. This disturbance next affects the downward-voiding wind of the lower
abdominal functions so that retention of feces and urine is disrupted, causing
incontinence or intestinal obstruction.

Then the upward-moving wind is impaired, causing short,
labored breathing and difficulty with swallowing. Finally, the pervasive wind
is affected, which brings on unpleasant physical sensations as well as
difficulty moving the limbs.

The disturbances of these winds cause them to leave their
usual location in the body.This migration brings about the destruction of the
subtle channels through which the winds normally circulate, as well as their
two main centers or wheels, cakras in Sanskrit.

The destruction of these channels and their centers occurs
concomitantly with a deterioration of the body’s principal elements and the
physical aspects connected with them: physical body, respiration, body
temperature, blood, and flesh, corresponding respectively with the elements of
space, air, fire, water and earth. The secondary winds, located in the five great
centers already mentioned, migrate and disappear at the same time as the main
winds.The destruction of these secondary winds causes the gradual disappearance
of the sense perceptions.

The destruction of the five winds happens at the same time
as the dissolution or reabsorption of the elements, which occurs from the
grossest to the most subtle. So, the earth element absorbs into water element,
water into fire, then fire into air, and air to consciousness.

The dissolution begins with the reabsorption of the earth
element into the water element. The physical or outer symptons include the
disappearance of physical strenghth, so that the head has a tendency to fall
and the trunk of the body caves in; flexing and extending the limbs becomes
difficult and remaining seated is no longer possible. Phlegm and saliva flow
out.

Various inner signs correspond to sensations experienced by
the dying person during this phase. The mind lacks clarity, as though it were
plunged in great darkness. The dying person has the urge to move, to change
position or rearrange the covers, but is physical unable to. In fact, the
immobile body becomes very sluggish; the
dying person feels heavy, as though knocked down and buried under a mountain.
The eyes, which can no longer see
straight, tend to roll up in the head.

The most subtle or secret symptoms are visual experiences or
visions, which also begin to develop during the time of the outer and inner symptons. During this
first reabsorption, the dying person’s vision is unstable, as if looking at a
mirage, or there is a visual distortion, like the appearance of water in a
scorching desert or under a blazing sun.

The outer symptom of the second phase, which corresponds to
the reabsorption of the water element into the fire element, is the drying out
of the nose, mouth, and nostrils, along with the eventual loss of sphincter
control, which results in incontinence. Inner symptoms are extreme mental
agitation; unpleasant thoughts disturb the mind. The dying person feels as
though he or she is being carried away by a torrent and has the sense of
falling and being swallowed up, and hears the sound of a violent waterfall. At
the secret level, the dying person’s vision is foggy and perceives everything
as blending into clouds of smoke.

The third phase is the dissolution of the fire element into
the air element. Outer symptoms are the chilling of the mouth and nostrils,
shortened breathing, and a loss of feeling associated with decreased vital
heat, which leaves the arms and legs starting from the extremities and
reabsorbs from the exterior to the core of the body. Inner symptoms include the
momentary loss of mental clarity and lucidity. Things are no longer seen
clearly. Secret symptoms include visions of blazing light , as if the universe
were on fire. This is combined with visions of sparkling lights resembling
fireflies.

Next comes the reabsorption of the air element into
consciousness. The outer symptoms are gasping for breath with long exhalations
and short, labored inhalations. The eyes roll back; breathing slows and
approaches its eventual cessation.Inner symptoms are the appearance of
apparitions that correspond to the dying person’s karma. At the moment of
death, the body is extreme frail; however, the mind is very strong. This
physical weakness combined with the strength of the mind produces very intense
illusory appearances. If the dying person has performed many negative actions
in his or her lifetime, these visions will reflect them and cause extreme fear.
For example, a murderer who has killed many animals might see those animals chasing and devouring him. At that
moment, his body and speech might show terror by emitting cries or moans. By
contrast, a Dharma practictioner whose karma is positive could experience this
phase very happily, meeting various luminous divine beings. Inner signs or
symptoms at this phase are hearing the sound of an extremely violent wind, a
throbbing hum, or a very loud rumble. Secret symptoms are the sense that one is
vanishing or fading and the experience of an appearance similar to the glow of
a candle.

Inner Dissolution

The consciousness then dissolves into emptiness. At this
point, the body takes on a bit of color, breathing stops completely, and heat
gathers just above the heart. This is the final moment of death. Dissolution of
the consciousness into emptiness is characterized by luminous experiences
called white luminosity, red luminosity, and black luminosity. These correspond
to the reabsorption of the masculine and feminine principles contained in the
body.

Our subtle body is actually made of two principles,
masculine and feminine, located respectively at the crown of the head and at
the level of the navel.At the moment of death, they absorb into each other at
the level of the heart.

Initially, the white masculine principle descends from the
crown of the head toward the heart. At
this moment, the experience of white luminosity occurs, which is similar to the
light of the moon.

The reabsorption of
consciousness occurs with its thoughts. These can be reduced to eighty types of
conceptions, of which thirty-three arise from aversion, forty from desire, and
seven from mental dullness or stupidity. The thirty-three kinds of thoughts
connected with aversion, hatred, and anger dissolve during this first phase.
Even if our fiercest enemy or our parents’ assassin were in front of us, we
would have no more aversion toward him.

Next, the red feminine principle reabsorbs, ascending from
the navel toward the heart; this is the experience of red luminosity much like
the light of the sun. The forty types of thought connected with desire and
attachment cease during this phase. Even if a gorgeous, charming god or goddess
were to appear, we would no longer experience any desire.

When the two principles reabsorb in the heart,
theconsciousness loses its faculty of knowing. This is the experienceof black
luminosity, similar to a midnight blue or a dark night. In an ordinary being,
the mind sinks into total darkness. At this moment the seven kinds of thought
connected with mental dullness or stupidity cease.Any spectacle that might
arise in the mind will no longer be considered good or bad.

This whole process of dissolution, from the beginning up to
the experience of black luminosity, is called the bardo of the moment of death.

At the end of the dissolution, the clear light, or mind’s
basic nature, is revealed. All beings have an experience of the clear light,
but the ordinary being does not regconize it. For him or her, that recognition
is replaced by a period of absence of experience or unconsciousness.It is the
lack of realization, or ignorance, which obscures the ordinary being during
this phase of complete unconsciousness that replaces the experience of the
clear light. But even if it is extremely fleeting and goes unrecognized, this
experience of the clear light occurs to
every being.

On the other hand, if a person has recognized the true
nature of mind within his or her lifetime – that is, has realized mahamudra –
the mind can recognize the fundamental clear light at this final moment of the
bardo of the death and, to whatever degree this recognition is stable, can
remain absorbed in it.

For such a yogi, the daughter clear light, which was
experienced during his or her lifetime, and the fundamental mother clear light
unite. This is the state of buddhahood.

———————–

Source: Kalu Rinpoche. Luminous Mind. The Way of the Buddha.
Wisdom, 1997.