Công Án Là Gì?

ĐÁP:

Mục đích của tu Tổ Sư Thiền là làm ngưng lại dòng tâm ý thức (thường
lưu) trôi chảy liên tục trong tâm con người từ thời vô thuỷ. Chư Tổ Sư dùng
cơ xảo để làm cho đương cơ bật ngược lại, vượt qua bức màn vô minh từ thời vô
thủy, vượt qua luôn bờ bên kia của vô thủy vô minh, hoàn toàn giác ngộ,
như vàng đã tôi luyện, loại bỏ hết tạp chất.

Bản thể chân
tâm của chúng ta vốn thanh tịnh, nhưng vì môt niệm bất giác, tức nhất niệm vô
minh sinh khởi, nên sinh ra ý thức phân biệt, gây thành có ta, có cái không phải
ta, sinh ra đối đãi, từ đó dòng tâm ý thức tham sân si dấy lên, ngày càng dầy
đặc, càng trôi lăn trong vòng sinh tử luân hồi tạo nghiệp trả quả, vay trả
không ngừng. Nay muốn trở về cội nguồn thì phải dừng được dòng tâm ý
thức. Nghĩa là dừng lại những tạo tác của ý thức thường nghiệm, luồng tư
tưởng, những ý niệm và nhận thức.

Thoạt kỳ thủy,
chưa có công án, mà chỉ là cơ xảo của chư Tổ, tùy theo theo căn cơ của người
đối diện mà tháo gỡ vướng mắc đã khiến họ kẹt cứng, không hội nhập lại bản thể
được, thí dụ như Lục Tổ hỏi thượng tọa Huệ Minh:

– Không nghĩ
thiện, không nghĩ ác, cái gì là bản lai diện mục của thượng tọa Minh?

Nghe câu đó,
thượng tọa Minh ngơ ngác, trong một sát na dòng tâm ý thức bị khựng lại, bản
thể hiển lộ lập tức. Những thí dụ như trong một ngàn bảy trăm công án đều là
những câu vấn đáp của chư Tổ, chính là để đương cơ “khựng ngay
dòng ý thức lại“. Mỗi vị đều có những câu khác nhau, tùy theo nhận xét
của thầy mà đưa câu hỏi cho trò.

Người sau thấy
những câu hỏi đáp đó đã giúp khai ngộ cho đệ tử, bèn thu thập lại, rồi đề ra
cho người tới xin tu, cho họ một câu, gọi là “một tắc công
án”, để họ tự hỏi hoài, thành ra một nỗi thắc mắc nhân tạo, coi như
dụng cụ để giúp người tu thiền có thể ngưng đọng tâm tư, tạo được khối nghi,
chờ một ngày kia có trợ duyên, khối nghi bùng vỡ, là Ngộ.

Càng về sau,
tâm tư con người càng phức tạp, biện luận càng nhiều. Người tu dùng công án để
tạo thắc mắc, nghi tình thì ít, đem công án ra để bình giải thì nhiều, công án
nhà Thiền biến thành công cụ để bình luận văn thơ, đã không giúp cho dòng ý
thức ngưng, còn khai triển ra đủ loại tư tưởng đối nghịch, biến thành trò chơi
chữ nghĩa. Trong trường hợp đó, công án không còn phục vụ sứ mạng tạo nghi
tình, lại lấp bít con đường đi tới giác ngộ chân chính. (BBT)

Như vậy:

(1) “công án Thiền không phải là một
đối tượng nhận thức, vì cứu cánh của chúng vượt lên trên ngôn ngữ chấp
trước của tri thức, đó là một cảnh giới mà kinh Bát Nhã gọi là” VÔ SỞ
ĐẮC,” kinh Kim Cương gọi là”VÔ SỞ TRỤ,” kinh Lăng Già gọi
là”CẢNH GIỚI CỦA THÁNH TRÍ TỰ CHỨNG.” (Xem thêm: CÔNG ÁN THIỀN
VÀ VẤN ĐỀ NHẬN THỨC – Thích Đức Thắng)

(2) “Công án thiền
cũng là ngôn ngữ, là hành động nhưng chúng ta không thể hiểu nó bằng
tư duy, phân biệt hay suy lường, mà chỉ có thể thâm nhập nó, “biết”
nó bằng trực giác. Thế nên những công án Thiền không phải là đối tượng để
cho chúng ta có thể tiếp cận hay hiểu nó bằng cảm quan, tình thức, bằng học
vấn, suy tư hoặc có thể mổ xẻ, lý giải bằng ngôn ngữ, văn tự theo cách
hiểu thông thường. Nghĩa là những Thiền ngữ này, tức phương tiện khai thị
của các Thiền-sư hoàn toàn chẳng giống như những bài toán, những luận đề hay là
những lý thuyết khoa học mà con người có thể biện biệt, phân tích, luận bàn
đúng sai phải trái, để rồi dẫn đến một kết luận tương đối hay cho ra một đáp án
khả dĩ số đông chấp nhận được. Bản chất và công năng của Công án Thiền hoàn
toàn không phải như thế…” (Xem thêm: ĐÔI NÉT VỀ THIỀN CÔNG
ÁN – Nhuận-Bảo)

(3) “…Sau khi lược sơ 200 trang của chương “Tu Tập Công Án: Phương Tiện
Chứng Ngộ”, trong Essays in Zen Buddhism”của soạn giả Daisetz
Teitaro Suzuki, mà dịch giả Trúc Thiên và thượng tọa Tuệ Sỹ dịch là Thiền
Luận chúng ta đã thấy rõ rằng: 1 – Tác giả Suzuki chủ trương “không thể dùng tâm
‎ý‎ thức, suy tư tìm hiểu, kiến giải, để khán Công Án, Thọai Đầu”. 2 – Đề lên
rất cao tầm quan trọng của “nghi tình” trong khán Công Án. 3 – Ông không dạy
“giải công án”. (Xem thêm: QUAN ĐIỂM CỦA DAISETZ SUZUKI VỀ CÔNG ÁN – Hà Minh Triết)

“..Để thay lời kết luận, chúng tôi (Thượng
tọa Thích Đức Thắng) tha thiết yêu cầu mọi người trong chúng
ta, hãy vì sự nghiệp giải thoát của mọi người, mà ngưng đi những việc làm tai
hại đó (gỉai công án), vì chúng không có lợi, mà ngược lại sẽ có hại cho chính
ngày hôm nay và ngay cả mai sau; bỡi vì chúng sanh trong thời kỳ mạt pháp tình
trạng căn cơ của họ nghiêng nặng về lý trí phân biệt. Cho nên đối với những
người học Đạo, họ chỉ biết đắm mình vào thế giới ngôn ngữ văn tự, để rồi bị
chúng đánh lừa trở thành nô lệ, và tự thõa mãn cho đó là cứu cánh, đáng lý ra
chúng chỉ là phương tiện bị vượt qua, nên đức Phật Thích Ca đã từng tiên liệu
trong kinh Lăng Già ngài đã phủ nhận: “Bốn mươi chín năm ta chưa hề nói
lời nào.” Thế mà cái hậu quả ấy vẫn xảy ra, càng ngày càng thêm tệ hại
không phương cứu chữa! Chúng ta nên quay nhìn lại xem cái kiến thức, mà chúng
ta đã nổ lực thâu lượm nhờ vào ngôn ngữ văn tự, tư duy học hỏi đó, có phải là cái
bản lai diện mục xưa nay của chúng ta hay không? Hay đó chỉ là cái
quái thai của vọng thức điên đảo phân biệt? Vậy thì cái bộ mặt thật
xưa nay của chúng ta nó ở đâu? Hãy cẩn thận! Đừng tự đánh lừa mình! Đừng đánh
lừa mọi ngườí! Hãy tự thực hành theo những lời dạy của đức Phật, cho dù chỉ là
một chữ hay một câu đi chăng nữa, nếu chúng ta thực hành thấu đáo vượt qua khỏi
chúng, thì đó là một việc làm lợi ích, chứ không phải học hỏi so sánh đối chiếu
thiên kinh vạn quyển qua ngôn ngữ này ngôn ngữ nọ, để hiểu biết những lời dạy
của đức Phật, rồi đem ra bàn luận mổ xẻ phân biệt chúng đúng sai chi li qua
sách vở hay lời nói, rốt cuộc tham vẫn còn tham, sân vẫn còn sân, và si vẫn còn
si. Đó không phải là mục đích tối hậu của những lời dạy đức Phật, mà mục đích
tối hậu của đức Phật là thực hành giải thoát tất cả mọi trói buộc của
tham-sân-si ngay trong cuộc sống này, chứ không phải học để biết tham sân si.
Như thế chúng ta học để làm gì cho phí công vô ích, trong khi chúng không can
hệ gì đến vấn đề giải thoát tham-sân-si!? .” (Xem thêm: CÔNG ÁN THIỀN
VÀ VẤN ĐỀ NHẬN THỨC – Thích Đức Thắng)

BBT