Trung Đạo Trong Kinh A-hàm

Trong quá trình hình thành và phát triển xã hội, con người luôn khát khao tìm cầu hạnh phúc, thỏa mãn nhu cầu về vật chất và tinh thần. Con người không ngừng ước muốn khám về chính mình và thế giới vũ trụ xung quanh mình. Đó là một trong những nguyên nhân hình thành tôn giáo và học thuyết triết học.

Dẫn nhập

Tại đất nước Ấn Độ vào thời xa xưa, khoảng 8.000 năm trước Công nguyên, đã có khoảng 62 trường phái học thuyết triết học khác nhau và nổi bật nhất thời bấy giờ. Chính Đức Phật khẳng định rằng, tư tưởng của nhân loại luôn luận bàn về quá khứ tối sơ (tức khởi nguyên của vũ trụ), hay luận bàn về tương lai, hay luận về quá khứ tối sơ và tương lai, tất cả đều có những quan niệm sai khác nhau, nhưng tất cả đều nằm trong 62 trường phái triết học này, không thể ra ngoài, vì vậy Đức Phật đặt tên cho bài pháp thoại mà Ngài thuyết giảng là kinh Phạm võng, có nghĩa là tấm lưới tư tưởng bủa khắp tất cả tư tưởng của nhân loại.

Trong 62 trường phái triết học, có những trường phái đã được hình thành từ sự chứng nghiệm tâm linh ở một mức độ nào đó nhờ tư duy, thẩm sát và thiền định. Tuy nhiên, những chủ thuyết này ra đời phần lớn là dựa vào những cảm thọ, do sự xúc chạm qua sáu xứ. Và vì duyên với những cảm thọ mà tham ái phát khởi, dẫn đến sầu, bi, khổ, ưu, não phát khởi. Cho nên, những trường phái triết học này, mặc dù được kinh nghiệm từ tâm linh, nhưng không đưa đến an lạc và giác ngộ giải thoát. Đức Phật tuyên bố rằng, đối với 62 học thuyết đó, Ngài đều có kinh nghiệm và khẳng định rằng, nó phát sinh từ kinh nghiệm cảm thọ và chấp thủ cảm thọ. Đức Phật đã không bằng lòng với những kinh nghiệm tâm linh đó.¹

Hai cực đoan

Đáng chú ý nhất trong 62 trường phái học thuyết triết học thời bấy giờ là hai trường phái hưởng thụ và khổ hạnh.

Trường phái hưởng thụ là những người chủ trương sống theo chủ nghĩa vật chất, chủ nghĩa khoái lạc, do ông Carvakas sáng lập ra. Theo ông này, con người chết là hết, là chấm dứt tất cả, không có tội phước, không có đời sau, chỉ có thế gian hiện tại là thực tiễn. Chủ trương như vậy, cho nên trường phái này kêu gọi mọi người “hãy ăn, uống và tận hưởng mọi lạc thú, vì cái chết đến với tất cả”. Đối với những người theo trường phái này, “đạo đức là một ảo tưởng, chỉ có khoái lạc là thực tiễn. Chết là mức cuối cùng của đời sống. Tôn giáo là một thác loạn điên cuồng, một chứng bệnh thần kinh”². Đây là trường phái chấp đoạn, tuyệt diệt, sống sa đọa, thô tục, thấp hèn.

Trong khi đó, một trường phái khác hoàn toàn ngược lại, chủ trương rằng chỉ có đời sống khổ hạnh khắt khe mới có thể đưa con người đến giải thoát. Đó là một lý thuyết thuần túy đạo đức mà những nhà tu khổ hạnh thời bấy giờ bênh vực một cách mạnh mẽ và cũng được đông đảo quần chúng xã hội ủng hộ, xem những nhà tu khổ hạnh như là những biểu tượng của đạo đức giải thoát.

Đức Phật khi còn là thái tử, dù Ngài không phải là tín đồ của trường phái chủ trương sống hưởng thụ vật chất, nhưng đời sống của một bậc vương giả thì không có gì thiếu thốn, và Ngài đã cảm thấy đời sống ấy quả thật quá thấp hèn. Sau khi xuất gia, trải qua sáu năm thực hành đúng theo tôn chỉ của trường phái khổ hạnh với mọi hình thức, vượt lên trên cả những bậc thầy về khổ hạnh, nhưng rồi Ngài cũng nhận ra rằng lối tu khổ hạnh quả thật là vô ích. Từ đó, Ngài thay đổi phương pháp tu tập và thực hành theo phương pháp Trung đạo. Và quả nhiên, bằng phương pháp tu này, Ngài đã đạt được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác.

Con đường trung đạo

Sau khi đắc đạo, Đức Phật suy xét không biết có nên tuyên thuyết giáo lý mà Ngài chứng ngộ cho người đời hay không, hay chỉ nên giữ riêng cho mình, vì giáo lý mà Ngài chứng ngộ quá cao siêu, khó thấy, khó hiểu, dựa trên thực nghiệm, tuyệt diệu, không phải do lý luận, tế nhị, chỉ có bậc trí mới thấu triệt được mà thôi. Hơn nữa, chúng sanh trong thế giới này thì thích thú dục lạc, song giáo pháp mà Đức Phật chứng ngộ thì hướng đến viễn ly, ly tham, ái diệt. Nghĩ như vậy, Đức Phật định vào Niết-bàn. Nhưng vì lòng từ bi mẫn, thương xót chúng sanh chìm đắm trong sinh tử khổ đau, nên Ngài lại nghĩ: “Có những cây mọc từ trong nước, trưởng thành trong nước, sống trong lòng nước, và sởn sơ tươi tắn trong nước. Có những cây sanh trong nước, trưởng thành trong nước, và ló dạng trên mặt nước. Có những cây khác sanh trong nước, trưởng thành trong nước và vượt lên khỏi mặt nước, không vướng chút bùn nhơ. Cũng vậy, chúng sanh kẻ ít người nhiều đều có bụi trong mắt, người thông minh sáng suốt, kẻ ngu muội tối tăm, bẩm tánh của người này tốt, người kia xấu, có chúng sanh dễ dạy, cũng có chúng sanh khó dạy, và một số ít khác, với lòng biết lo sợ, nhận thấy mối hiểm họa của một kiếp sống trong tương lai, chắc chắn nghe được giáo pháp”. Với niềm tin tưởng và hy vọng như vậy cùng với lòng từ bi cao cả, Đức Thế Tôn lên đường chuyển bánh xe pháp.

Đức Phật lên đường hoằng pháp và bài pháp thoại đầu tiên được tuyên thuyết tại vườn Lộc Dã, Isipatana, gần Benares. Bài pháp thoại đầu tiên này được gọi tên là Chuyển pháp luân, khởi đầu sự nghiệp hoằng pháp của Đức Phật. Đối tượng của bài pháp thoại này chính là các ông Ajnata-kaundinya, Bhadra-jit, Mahā-naman, Vaspa và Asvajit, năm người bạn đồng tu khổ hạnh với Đức Phật trước đây. Nội dung của bài pháp thoại trình bày pháp Trung đạo và nêu lên hệ thống Bốn chân lý.

Đức Phật dạy:

“Này các bạn đồng tu, có hai cực đoan mà người xuất gia không nên vướng mắc. Đó là hai cực đoan nào? Một là đắm mình vào dục lạc, thấp kém, tầm thường, hạ liệt, không xứng đáng bậc Thánh, không ích lợi. Mặt khác là chuyên tâm khổ hạnh ép xác, gây khổ đau, không xứng đáng bậc Thánh, và cũng không lợi ích.

“Này các bạn đồng tu, Như Lai đã tránh xa hai cực đoan này, và tìm ra Trung đạo chính là con đường khiến cho ta thấy và biết, con đường đưa đến an tịnh, thắng trí, giác ngộ, Niết-bàn”³.

Đây là những lời pháp nhủ đầu tiên được ban phát, nhưng đã gói trọn tinh hoa của giáo lý giác ngộ giải thoát. Đức Phật giảng giải rằng, đắm mình vào dục lạc hay ham thích đời sống lợi dưỡng sẽ làm chậm trễ tiến bộ tâm linh. Còn khổ hạnh sẽ làm giảm suy trí thức. Chính bản thân Đức Phật đã trải qua hai lối sống cực đoan này và kinh nghiệm rằng cả hai đều không dẫn đến mục tiêu cứu cánh. Rồi Ngài chỉ ra con đường mà chính Ngài đã khám khá, vô cùng thực tiễn và hữu ích. Đây là con đường duy nhất dẫn đến tình trạng trong sạch hoàn toàn và tuyệt đối giải thoát. Đó chính là con đường Trung đạo, được trải ra bằng Bát chánh đạo. Trung đạo chính là Bát chánh đạo vậy!

Thoát rừng tà kiến

Trở lại bối cảnh đương thời Đức Phật, xã hội Ấn Độ có quá nhiều trường phái triết học, tôn giáo với những chủ trương khác nhau, thậm chí chống trái nhau. 62 luận thuyết về vũ trụ và nhân sinh mà kinh Phạm động nêu ra đều căn cứ trên hai phần thời gian quá khứ tối sơ, gọi là bản kiếp bản kiến (pubbantakappikā, tức khởi nguyên của vũ trụ), và tương lai mạt kiếp, gọi là mạt kiếp mạt kiến (aparantakappikā, luận bàn về tương lai, đời sau).

Về bản kiếp bản kiến, có trường phái chủ trương Thường trú luận (sassatavāda), cho rằng ngã và thế giới là thường hằng, bất biến. Có trường phái chủ trương Bán thường trú luận (ekaccasassatavāda), cho rằng bản ngã và thế giới một phần thường trú và một phần không thường trú, chịu biến dịch, tức duy chỉ Brahman (Thượng đế) là thường hằng bất biến, ngoài ra đều chịu biến dịch. Lại có trường phái chủ trương Hữu biên vô biên luận (antānantavāda), cho rằng tự ngã và thế giới là hữu biên, vô biên, vừa hữu vừa vô biên và không phải hữu biên, không phải vô biên. Cũng có trường phái rất ngớ ngẩn, ấy là phái Nguỵ biện luận (anarāvikkhepavāda), hỏi một đường đáp một nẻo. Có trường phái chủ trương Vô nhân luận hay Ngẫu nhiên luận (adhicca-samuppannavāda), cho rằng thế giới này do ngẫu nhiên, không bởi nguyên nhân nào cả, xuất hiện từ hư vô.

Về mạt kiếp mạt kiến, có trường phái chủ trương Hữu tưởng luận (saññīvāda), cho rằng đời sau có tưởng đồng thời có sắc (hữu hình), hoặc không sắc (vô hình), có biên (hữu hạn), hay không có biên (vô hạn), thuần lạc, hay thuần khổ, tưởng cục bộ hay tưởng vô lượng, v.v… Có trường phái chủ trương Vô tưởng luận (asaññīvāda), cho rằng đời sau có sắc, không có tưởng, v.v… Có trường phái chủ trương Phi tưởng phi phi tưởng luận (nevasaññīnāsaññīvāda), đời sau không phải có tưởng cũng không phải không có tưởng, v.v… Có trường phái chủ trương Đoạn diệt luận (ucchedavāda), cho rằng chúng sanh hoàn toàn đoạn diệt, vô thường. Nhưng cũng có trường phái chủ trương Hiện tại Niết-bàn luận (diṭṭhadhammanibbānavāda), cho rằng năm dục là Niết-bàn trong hiện tại, hoặc Sơ thiền, cho đến Tứ thiền, là Niết-bàn trong hiện tại.

Tựu trung, Tạp A-hàm gọi chung các chủ trương trên là Nhị biên, hay như Long Thọ khái quát thành sinh, diệt, thường, đoạn, nhất, dị, lai, xuất, và phương pháp để thoát khỏi rừng kiến chấp ấy chính là tu tập 12 nhân duyên, hay bất sinh, bất diệt, bất thường, bất đoạn, bất nhất, bất dị, bất lai, bất xuất. Kinh ghi: “‘Mệnh tức là thân’, hoặc ‘mệnh khác, thân khác’. Người ta thấy mệnh tức là thân, người tu phạm hạnh không nhận thức như vậy. Người ta thấy mệnh khác, thân khác, người tu phạm hạnh không chủ trương như vậy. (Người tu phạm hạnh) thoát khỏi Nhị biên, chân chính hướng trung đạo. Bậc hiền thánh xuất thế chánh kiến như thật, không điên đảo, nghĩa là do Vô minh, Hành sinh”⁴.

Như vậy, Trung đạo chính là Duyên khởi. Duyên khởi chính là không. Kinh ghi: “Ta sẽ vì các ông nói pháp, khoảng đầu, khoảng giữa và khoảng sau cùng đều thiện; thiện nghĩa, thiện vị, thuần nhất thanh tịnh, phạm hạnh trong sạch; đó gọi là kinh Đại không pháp. Các Tỳ-kheo hãy lắng nghe, khéo tư duy. Ta sẽ vì các ông mà nói. Thế nào là kinh Đại không pháp? Cái này có nên cái kia có, cái này khởi nên cái kia khởi; tức là duyên Vô minh nên có Hành, duyên Hành nên có Thức,… cho đến tụ tập thuần một khối khổ lớn”⁵.

Lời kết

Trung đạo là pháp môn tu tập, nhưng chúng ta cũng có thể hiểu đó là thái độ sống hay nghệ thuật sống đã đưa Thế Tôn đến chỗ giác ngộ. Trung đạo, theo Đức Thế Tôn định nghĩa, là con đường tám nhánh, tức Bát chánh đạo – chánh kiến, chánh tư duy, chánh ngữ, chánh nghiệp, chánh mạng, chánh tinh tấn, chánh niệm và chánh định – nhưng theo ý nghĩa của đoạn pháp thoại mở đầu kinh Chuyển pháp luân thì trung đạo chính là phương pháp tu tập hay nghệ thuật sống đi ra ngoài hay vượt ra khỏi hai cực đoan hưởng thụ và khổ hạnh. Trung đạo hoàn toàn không có ý nghĩa là con đường giữa, tức không phải là con đường đi giữa hai cực đoan hay nhị biên. Trung đạo là con đường vượt ra ngoài đời sống hệ lụy dương trần, vượt ra ngoài mọi sự kiềm tỏa, chi phối của ngũ dục, tà kiến và vô minh.

Theo ý nghĩa đó, điều quan trọng nhất của người xuất gia tu tập là phải giữ tâm an định, không bị lôi cuốn theo bất kỳ một xu hướng nào. Không những chỉ giữ tâm không bị vướng mắc vào hai cực đoan, mà ngay cả những cảm thọ lạc xuất phát từ thiền định cũng không vướng mắc. Do đó, Trung đạo được hiểu như là một phương pháp xả ly và giữ tâm bình thường. Đó chính là ý nghĩa mà chư Tổ thường dạy “Tâm bình thường là đạo”.

Thật vậy, một thời, Đức Phật trú tại nước Xá-vệ, trong rừng Thắng Lâm, vườn Cấp Cô Độc.

Bấy giờ, Tôn giả Sa-môn Nhị Thập Ức cũng trú tại nước Xá-vệ, trong rừng Ám Lâm; đầu đêm, giữa đêm và cuối đêm đều học tập không ngủ, tinh cần chánh trụ, tu tập đạo phẩm, nhưng tâm vẫn chưa giải thoát được các lậu, nên có ý định xả giới, bỏ đạo hạnh, trở về đời sống thế tục chuyên việc bố thí, tu tập các phước nghiệp, vì nhà thầy rất giàu.

Thế Tôn biết được tâm niệm ấy cho nên gọi thầy đến và nói pháp thoại “nghệ thuật lên dây đàn”, bởi Sa-môn Nhị Thập Ức khi sống tại gia rất giỏi đánh đàn. Theo đó, một người tu tập nếu quá sức tinh tấn sẽ khiến tâm rối loạn, nhưng chẳng tinh tấn thì tâm sẽ biếng lười. Vì vậy cần phải giữ cân bằng sự sống, biết sắp xếp thời gian thích hợp cho từng công việc, biết nắm bắt và buông bỏ những pháp cần và không cần cho đời sống phạm hạnh, như người nghệ sĩ đánh đàn biết lên dây vừa phải, không quá căng cũng không quá chùng. Đó là nghệ thuật sống vui an lạc, lối sống thong dong, trung đạo.

Sa-môn Nhị Thập Ức sau khi lãnh thọ lời dạy của Thế Tôn, trở về nơi xa vắng, tâm không buông lung, nỗ lực tinh tấn tu tập, không bao lâu chứng quả A-la-hán, tìm được an lạc trong sáu trường hợp: an lạc nơi vô dục, an lạc nơi viễn ly, an lạc nơi vô tránh, an lạc nơi ái tận, an lạc nơi thủ tận, và an lạc nơi tâm không di động. Thầy trình bày sở chứng của mình lên Đức Thế Tôn mà không khen mình khinh người, nên được Đức Thế Tôn khen ngợi, ấn chứng.