Một Lịch Sử Lớn Dậy Từ Những Đổ Nát Của Các Tượng Phật ở A-phú-hãn

MỘT LỊCH SỬ LỚN DẬY
TỪ NHỮNG ĐỔ NÁT CỦA CÁC TƯỢNG PHẬT Ở A-PHÚ-HÃN
Trần Trúc-Lâm Việt dịch từ bài báo “From Ruins of Afghan Buddhas, a History Grows”
của Carlotta Gall, The New York Times – Dec. 6, 2006.

Một
hốc đá trống rỗng, nơi đã từng có một hay hai bức tượng
đức Phật khổng lồ đứng,
giờ điểm xuyết thung lũng Bamayan
trang nghiêm
(Ảnh
của Hiromi Yasui cho The New York Times)

BAMIYAN,
Afghanistan — Những hốc đá có thời chứa các tượng Phật
Bamiyan khổng lồ giờ trống trãi trên mặt núi đá – một
tiếng khóc thầm cho sự tàn phá dã man đối với thung lũng
huyền thoại này và những quí vật một ngàn năm trăm năm
tuổi, những tượng Phật đứng vĩ đại nhất một thời
của thế giới.

Tượng
Phật phía tây đứng cao 180 bộ, lớn nhất trong hai tượng
(tượng kia ở phía đông),

tồn tại từ năm 554 TL. đến tháng
ba năm 2001 khi bị bọn Taliban phá hũy. 

Đúng
vào tháng ba năm 2001, vào thời cao điểm quyền lực của bọn
Talaban và nhóm bảo trợ Al-Qaeda ở Afghanistan, đám lính đã
đặt chất nổ dưới bệ và hai vai của hai tượng Phật rồi
cho nổ tung thành mảnh theo giáo lệnh (của Hồi giáo) “hạ
bệ thần linh của kẻ vô đạo”. Cả thế giới bàng hoàng,
hành động điên rồ này đã bộc lộ những kinh hoàng ghê
tỡm của chính quyền cực đoan Hồi giáo. Ngay cả thời Thành
Cát Tư Hãn (Genghis Khan), kẻ đã làm tan hoang các phố thị
dân cư của thung lũng vào thế kỷ thứ 13 cũng còn không chạm
đến các tượng Phật này. 

Năm
năm sau khi bọn Taliban bị phế, những thánh tích Phật giáo
lại trở thành đề tài thảo luận: Có thể nào tái tạo
các tượng Phật vĩ đại? Và, nếu được thì làm sao biện
minh cho một sự đầu tư lớn lao vào một đất nước khập
khiển bởi nghèo đói và sự nổi loạn liên tục của Taliban
ở phía nam, và sau rốt trong một xứ toàn là dân Hồi giáo?

Thung
lũng (Bamiyan) nằm về phía tây bắc của Kabul 140 dặm, nơi
mà vào thế kỷ thứ 6 đã có hàng chục ngàn người chiêm
bái lũ lượt đến lễ lạy ở những đền thờ và tu viện,
và toạ thiền trong những hang đá, nay lại là mối quan tâm
quốc tế.

Vào
năm 2003, Liên Hiệp Quốc đã xếp hạng những tàn tích Bamiyan
là một vùng Di sãn Thế giới, nhưng đồng thời cũng liệt
kê vào loại đang bị nguy hại vì tình trạng mong manh của
chúng, dễ bị cướp phá và áp lực của sự bung mở xây
dựng và du lịch sau thời kỳ Taliban. Nhiều nổ lực cấp
thiết đang tiến hành để chấn chỉnh những phần còn lại
của điêu khắc vách núi đá và bích họa hang động. 

Đồng
thời các nhà khảo cổ lại muốn nhân cơ hội này khi các
tượng Phật đã mất để thăm dò và khám phá thêm những
phát hiện mới – và lần theo các cổ tích về một tượng
Phật ví đại thứ ba, có thể được chôn vùi giữa hai tượng
đã bị phá hũy. 

Ông
Kasaku Maeda, nhà sử học Nhật bản đã từng nghiên cứu Bamiyan
trên 40 năm bảo: “Lần đầu tiên, lịch sử Bamiyan đang bắt
đầu được làm rõ, theo nghĩa cụ thể, qua những công việc
bảo tồn và đào tìm những di chỉ khảo cổ,” 
Unesco
đang giám sát một chương trình tu bổ khẩn cấp những hốc
đá trong vài năm qua, lôi kéo được những toán khảo cổ
và bảo tồn trên toàn thế giới. “Địa điểm này đang
bị nguy cơ,” Masanori Nagaoka, một chuyên gia trong chương trình
văn hoá tại văn phòng của Unesco ở Kabul đã tuyên bố.

Gedeone
Tonoli, một kỷ sư người Ý về đường hầm cũng đang giám
sát một công tác khẩn: làm kiên cố những vết rạn trên
mặt vách đá. Một buổi sáng hai nhà leo núi Ý đu lơ lững
trên chỏm của hốc đá từng chứa tượng Phật phía đông
cao ngất ngưỡng 125 bộ, nhưng còn bé hơn tượng kia. Vách
đá sau tượng đã được ôm bọc bởi nhiều lưới sắt,
vậy mà vẫn thĩnh thoảng rung rinh vì đá hay sõi rơi xuống.
Một vết sẹo lớn in dấu trên vách bên trái nơi thuốc nổ
đã xé toạt một bên của hốc đá đe dọa cả vách núi. 

Vách
bên phải đã ổn định hai năm qua nhờ những thanh sắt neo
lại cùng với hàng tấn bê-tông được bơm vào các đường
nứt. Những tấm kiếng nhỏ đã được gắn vào đá, và nhiều
bộ phận cảm biến được nối với một máy vi tính để
theo dõi từng địa chấn trong núi đá. Tonoli bảo: “Trước
đây, ta có thể nhìn thấy trời xanh và bầy chim ra vào.” 

Ở
bệ của một thời tượng Phật lớn cao 180 bộ, công nhân
đang hốt dọn đá vụn do chất nổ để lại. Những nhà phục
chế người Đức thuộc Ủy ban quốc tế về Đền đài và
Phế tích đã trãi qua hai năm trời cẩn thận gạn lọc từ
những mãnh vở của hai tượng Phật, dùng cần cẩu nâng lên
những tảng lớn nhất – nặng đến 70 hoặc cả 90 tấn –
rồi cẩn thận che phủ cất giữ bởi đá mềm dễ rã dưới
mưa và tuyết. Những mãnh đá nhỏ hay đống vụn cũng được
gom lại cẩn thận bên cạnh.

Những
báo cáo cho là Taliban đã chở hơn 40 xe tải đá từ các tượng
đem bán đều không đúng, Edmund Melz, một nhà phục chế nói.
“Từ thể tích (đá) chúng tôi nghĩ là chúng tôi có toàn
bộ.” Tuy vậy, ông ta nói thêm rằng chỉ còn 60 phần trăm
là đá, phần còn lại thành bụi do chất nổ.

Cái
oái oăm là từ sự phá hủy của các tượng Phật lại giúp
cho các nhà khảo cổ trong sự nghiên cứu. Ví dụ việc định
vị carbon các mãnh trát vữa thạch cao trên tượng Phật đã
cho thấy tượng bé đã được tôn tạo vào năm 507, và tượng
lớn vào năm 554. Những ước tính trước kia đã sai khác đến
hơn 200 năm. 

Một
bích họa bên trong một trong vô số hang động trên vách núi.
(Ảnh của Hiromi Yasui,
The New York Times)

Các
tượng Phật vốn chỉ được đẻo vào đá một cách thô
sơ rồi được tô lên một lớp trát vữa trộn với rơm và
lông ngựa, uốn nắn thành những nếp gấp của các chiếc
áo choàng, rồi được sơn màu rực rữ. Công nhân đã thu
hồi gần ba ngàn mãnh của lớp trát vữa, một số còn dính
màu sơn, cũng như những chốt gỗ và dây buộc quanh thân tượng
để giữ trát vữa dính với tượng. Khí hậu khô của Afghanistan
và bề sâu của các hốc đá đã giúp bảo vệ cho các bức
tượng và bảo tồn được chốt gỗ và dây buộc. 

Bức
tượng Phật lớn đã được sơn màu đỏ son và bức tượng
nhỏ thì nhiều màu, Melzl bảo.

Ông
ta thêm vào, phát hiện hứng thú nhất là một hòm thánh tích
chứa ba chuổi hạt bằng đất sét, một chiếc lá, những
dấu ấn bằng đất sét và nhiều phần của một bản kinh
Phật được viết trên võ cây. Người ta nghĩ là chiếc hòm
này đã được đặt trên ngực của bức tượng Phật lớn
rồi được phủ trát vữa vào khi đang tôn tạo tượng.

Những
mãnh này đã được cất giữ cẩn thận trong khi công tác
chính vẫn tiến hành: tập trung lại tất cả những mãnh vụn
để chính phủ Afghan và các nhà chuyên môn có thể quyết
định phải làm gì. Có nhiều kêu gọi nên tái dựng lại
các tượng Phật, nhất là từ phía người Afghan bởi nhờ
thế mà thu hút được nhiều du khách và làm một việc sám
hối. Unesco thì khuyến cáo rằng với Bamiyan muốn giữ nguyên
trạng Di sãn thế giới thì không nên xây dựng thêm mà chỉ
bảo tồn. Tuy thế Michael Petzet, chủ tịch của Ủy ban quốc
tế về Đền đài và Phế tích nói việc chọn lựa trưng
bày 200 tấn đá thu hồi trong một viện bảo tàng cũng chẳng
phải dễ thực thi, 

Một
cách phục chế có thể được Unesco và các chuyên gia chấp
nhận là anastylosis (hàn gắn tượng), thường đã được áp
dụng trong các đền đài Hy – La, theo đó những khối vỡ
gốc sẽ được ráp lại và được kết dính sơ sài với
vật liệu mới. Michael Urbat, một nhà địa chất học ở Đại
Học Cologne đã phân tích những mãnh của tượng Phật lớn
và có thể tìm ra được lớp đá (thạch tầng) nào người
ta dùng tạo tượng.

Nhưng
ráp lại những khối nặng đến 90 tấn quả là rất khó;
Melzl bảo Afghanistan không hề có cần cẩu nào đủ sức để
nâng chúng lên cao được. Kế hoạch tái thiết mà tỉnh trưởng
Bamiyan ước tính tốn đến 50 triệu đô-la, có thể trở thành
vấn nạn chính trị trong đất nước Hồi giáo nghèo nàn này,
nơi mà 10 phần trăm dân chúng còn đang cần trợ giúp lương
thực.

Dù
vậy, bà tỉnh trưởng Habiba Sarabi tán thành việc tái dựng
các tượng Phật theo cách hàn gắn anastylosis, và rằng bà
sẽ đề nghị chính phủ trung ương trao một yêu cầu chính
thức cho Unesco. Giáo sư Maeda bảo ông ủng hộ ý kiến hàn
ráp lại một tượng và để nguyên phần bị phá hoại của
tượng kia để làm bằng chứng cho tội ác. 

Chính
quyền cũng chấp thuận đề nghị của nhà nghệ thụật Nhật
Hiro Yamagata là sẽ dàn dựng một cảnh bằng âm thanh và tia
laser phí tổn đến 64 triệu đô-la để chiếu phóng ảnh tượng
đức Phật tại Bamiyan bắt đầu vào năm 2009, điện lực
được cung cấp bởi hằng trăm máy quay gió, và còn có thể
cung cấp điện cho dân cư trong vùng. 

Trong
khi ấy, việc bảo tồn những gì còn lại cũng còn nãn lòng.
Giáo sư Maeda bảo 80 phần trăm bích họa, vốn bao quanh tường
của các hốc đá, hang, động, đã bị bọn Taliban bôi xóa.
Đám trộm cắp nghệ thuật cũng đã gây hư hại, chúng dùng
dây leo lên những hang cao hằng trăm bộ trên vách núi và đục
mất những mãnh trang trí có tiểu tượng Phật ngồi. Một trong những món ấy tìm thấy mãi tận Tokyo, một nhà
buôn bán đồ nghệ thuật nghi ngờ lai lịch bất chính đã
trình cho giáo sư Maeda, và ông đã tìm cách thu lại được
hơn 40 món đồ cỗ.

Ông
bảo: “Một ngày nào đó tôi hy vọng chúng sẽ được trao
lại cho Afghanistan.”Ông tiếp tục tìm tòi ở các hang động
và giữa những tàn phá đã phát hiện được những niềm
vui nhỏ. Trong một hang nơi ông đã khám phá ra lần đầu vào
chuyến hành trình vào đây năm 1964, đã bị khói đen của
cũi lửa che phủ nên bọn Taliban và trộm đạo bõ qua, đã
cho thấy những bức vẽ đẹp về loài vật – một con sư
tử và một con lợn rừng, một con khỉ, một bò và một con
vật huyền thoại “phi ưng sư” đầu chim ưng thân sư tử
có cánh (griffin) – hiếm có trong nghệ thuật Phật giáo
nhưng lại đặc trưng cho Bamiyan, nơi chịu ảnh hưởng chung
của Ấn, Ba tư và Gandhara.

Trong
khi chú tâm bây giờ đều đặt vào bảo quản, các chuyên
gia biết rằng còn nhiều thứ cần được khám phá thêm. Ít
ra đã có hai toán khảo cổ bận rộn trong cuộc tranh đua để
tìm cho được bức tượng Phật khổng lồ thứ ba có thể
nằm giữa hai bức tượng đứng.

Đại
sư Đường Huyền Trang (Xuan Zang) đã viếng Bamiyan vào năm
632, không những chỉ mô tả hai tượng Phật đứng mà còn
nói đến một ngôi đền không cách xa cung điện nhà vua đã
có một tượng Phật nằm dài một ngàn bộ. Nhiều chuyên
gia tin rằng nó nằm trên mặt đất và đã bị phá hũy từ
lâu. 

Nhưng
hai nhà khảo cổ, Zemaryalai Tarzi của Afghanistan và Kazuya Yamauchi
của Nhật bản đang bận rộn đào xới hy vọng tìm được
bệ móng của nó. Tarzi, người đã đào được một tu viện
Phật giáo trong năm nay, đã có thể tìm thấy được bờ tường
của cung điện hoàng gia nhờ thế dẫn đến bức tượng Phật
thứ ba. Ông ta định quay lại vào năm tới để tiếp tục
đào xới. 

Tư
Liệu Liên Hệ:

Taliban
phá huỷ các tượng Phật ở A-Phú-Hãn

01
Taliban đã hoàn toàn phá huỷ hai tượng Phật

02
Phú Hãn cho phá huỷ tượng Phật bất chấp quốc tế can thiệp 

03
Taliban: đã phá huỷ đầu, chân của hai tượng Phật khổng
lồ

04
Nhóm Taleban tạm ngưng phá hoại tượng Phật nhân mùa lễ
của người Hồi 

05
Tượng Phật sẽ bị phá huỷ, đảng Ấn Giáo doạ trả thù 

06
Các viên chức Nhật bay đến A Phú Hãn để cứu các tượng
Phật 

07
Các tượng Phật vô thường: Người Phật tử nên im lặng?
Manpreet Singh – Thích Nhật Từ chuyển ngữ 

08
Phá hoại văn hoá là tự hủy hoại lịch sử và đời sống
tinh thần của chính mình, Thích Tâm Hải 

09
Cần chấm dứt ngay các hành động phi văn hóa, HT. Thích Minh
Châu 

10
Văn hóa nhân loại đang bị đe dọa, HT. Thích Hiển Pháp 

11
Hai pho tượng Phật khổng lồ bị phá hủy tại Afghanistan,
Minh Chi 

12
Hình ảnh