Nghiên Cứu Bát Nhã Tâm Kinh Tản Mạn Về Việc Học Chữ Hán

NGHIÊN CỨU BÁT NHÃ TÂM KINH
TẢN MẠN VỀ VIỆC HỌC CHỮ HÁN
Vũ Thế Ngọc

*

Trong thời gian vừa qua, khi dịch soạn Bát Nhã Tâm Kinh: Tổ Long Thọ Giảng[1] tôi có đề cập đến việc phát động lại việc học Hán văn trong chương trình giáo dục chính thức; cho nên có bài viết “tản mạn” này. Đề tài về việc học chữ Hán tôi đã viết chi tiết từ lâu trong một luận án ngôn ngữ, sau lại được xuất bản với bản Việt ngữ trong tựa đề Nghiên Cứu Chữ Hán và Tiếng Hán Việt (Eastwest Institute, 1986) cùng với bộ sách Tự Học Chữ Hán (1983), Tự Học Chữ Nôm (1985) và Tự Học Sanskrit (1985).

Tất cả các kinh luận Phật giáo Hán ngữ đều dịch từ Phạn văn,[2] cho nên khi khám phá ra các văn bản Sanskrit Hṛdaya Sūtra người ta đều coi chúng là “nguyên bản” hay là “bản gốc” của Bát Nhã Tâm Kinh Hán ngữ (gọi tắt là Tâm Kinh). Tuy nhiên trường hợp truy tầm nguyên bản Tâm Kinh lại khá đặc biệt. Mặc dù hiện nay chúng ta tìm được nhiều văn bản Sanskrit của Bát Nhã Tâm Kinh nhưng các văn bản Phạn ngữ này chỉ là những văn bản chép lại của thời sau. Điển hình như bản văn Tất Đàn (Siddhaṃ) cổ nhất viết trên lá bối của Hōryū-ji (Pháp Long Tự) mà Suzuki theo truyền thuyết Nhật Bản nói rằng là bản văn của Bồ Đề Đạt Ma được mang đến Nhật Bản năm 609,[3] nhưng theo Georg Buhler cha đẻ môn nghiên cứu cổ bản Indian paleography thì đây chỉ là bản viết vào đầu thế kỷ thứ tám ở Ấn Độ,[4] hoặc theo các học giả uy tín của Nhật Bản thì còn có thể muộn hơn nữa.[5] Tóm lại, tất cả các bản Phạn văn chúng ta hiện có đều là những bản viết sau năm 649 là năm Huyền Trang hoàn tất bản dịch Tâm Kinh (bản T251) đã được khắc trên bia đá từ năm 712 hiện vẫn còn được tồn giữ (bia đá năm 661 mới được tìm ra năm 2016). Cho nên văn bản Tâm Kinh Hán Việt T251 mà chúng ta thường tụng niệm ngoài sự thân thương quen thuộc vẫn tiếp tục được coi là văn bản vừa phổ biến nhất vừa cổ kính nhất.

Như đã nói từ đầu luận, cuối cùng chúng ta cũng trở lại bản Tâm Kinh truyền thống của chúng ta (nghĩa là bản phiên âm Hán Việt của bản T251 nhưng viết bằng chữ quốc ngữ nên ai cũng có thể đọc được). Tôi thiết nghĩ với những ưu điểm không thể thay thế được, chúng ta không thể thay thế bản Tâm Kinh này bằng bất cứ bản dịch mới nào trong việc tụng đọc hàng ngày.[6] Nếu nói là ý kiến riêng thì tôi chủ trương vẫn tụng bản Tâm Kinh truyền thống (chữ quốc ngữ với âm Hán Việt) cùng với bản Việt văn mới. Ai ưa thích thì có thể tụng đọc cả hai, nhưng không nên bỏ bản kinh âm Hán Việt cũ. Bản Việt văn Tâm Kinh mới của tôi ở đây không thay đổi nhiều so với các bản dịch Tâm Kinh tiếng Việt hiện đang được dùng tại nhiều tự viện ở Việt Nam, nếu có đặc biệt chỉ là bản Tâm Kinh mới có lấy lại hai chữ “tự tính” (svabhāva).

Như đã phân tích trong luận này, tôi thiết nghĩ cả ngàn năm nay chúng ta chỉ quen dùng bản Hán Việt theo bản T251 của Huyền Trang và văn bản này đã đi vào máu huyết truyền thống của Phật giáo và Phật tử Việt Nam. Vì vậy, vừa chủ quan lẫn thực tế mà nói, tất cả những ý định thay thế bản kinh cũ bằng văn bản nào cũng chỉ là một ảo tưởng. Mặt khác về giáo nghĩa, so với tất cả các bản Tâm Kinh dài hay ngắn nào khác, bản Hán văn quen thuộc của Huyền Trang vẫn tiếp tục là một văn bản vừa giữ vững được nội dung vừa có nét đẹp về văn chương ưu việt. Những thiếu trong bản Hán văn T251 mà tôi đã nêu ra trong luận này cần được nói rõ hơn: Thứ nhất, các thiếu sót này không phải là những sai lầm để người ta hiểu sai hay hiểu lầm tư tưởng Tâm Kinh. Thứ hai, những thiếu sót này không quan trọng so với các ưu điểm khác của nó. Thứ ba, các thiếu sót đã nêu ra phần lớn chỉ nằm trong lãnh vực giải thích Tâm Kinh một cách rõ ràng hơn chứ không phải nằm trong lãnh vực nội dung Tâm Kinh.

Điều quan trọng chúng ta cần ý thức rằng, giải quyết các khó khăn về ngữ nghĩa Tâm Kinh là lý do chúng ta cần có một bản dịch mới. Nhưng điều này không đơn giản chỉ là nếu chúng ta có một bản dịch với các danh từ tiếng Việt dễ hiểu là có thể giải quyết được. Điều quan trọng là dù chúng ta có được một bản kinh dùng các danh từ dễ hiểu vẫn còn phải đồng bộ đi kèm với một nội dung mà người đọc người tụng có thể hiểu được ý nghĩa của Tâm Kinh.

Để thật sự thu nhập được lợi ích của Tâm Kinh, cũng như tất cả các kinh luận khác, người đọc tụng kinh luận nếu không có một giảng sư uyên bác trực tiếp giảng dạy, thì bắt buộc phải đọc thêm phần chú giải – Tối thiểu là phải đọc phần chú giải đơn giản có trong bản dịch Tâm Kinh. Người cần có nhu cầu sâu hơn nên đọc toàn luận này.

Hiện nay nhiều người Việt Nam thường kêu gọi là cần có những bản dịch kinh Phật mới, cũng nên cần biết là một bản dịch mới có liên quan đến nhiều lãnh vực khác như trường hợp Bát Nhã Tâm Kinh với những điều ngắn gọn vừa nói ở trên. Vì vậy tâm huyết của tôi là mong tất cả những người yêu mến Tâm Kinh và mong muốn nhận được các ơn ích của Tâm Kinh là sẽ giữ gìn quyển luận Bát Nhã Tâm Kinh: Tổ Long Thọ Giảng này. Dù không dễ gì có thể hiểu được trọn vẹn mau chóng quyển luận dày 500 trang này trong thời gian ngắn. Nhưng hãy luôn giữ nó như một thủ thư sẵn có bên mình, để đọc lâu dài, đọc suốt đời và đọc để vượt qua cả chính những điều luận đã trình bầy.

*

Chúng ta ghi nhận khuyết điểm chung của đa số các bản dịch kinh luận cũ là truyền thống xưa đều chủ ý dịch theo lối đọc Hán Việt (transliteration). Có nghĩa đọc để tụng chứ không phải là dịch (translation) theo nghĩa phổ biến và truyền giao. Tuy nhiên trải qua nhiều thế kỷ, chúng ta cũng đã thấy nhiều từ Hán Việt dù với một số bất cập nhưng cũng đã trở nên các thuật ngữ của truyền thống Phật học Việt Nam và nhiều khi không còn từ nào dễ hiểu hơn để thay thế.

Trong số các thuật ngữ này này, lẽ dĩ nhiên cũng có nhiều từ rất khó hiểu, chưa nói đến có các từ đã sai lầm từ chính bản Hán ngữ, thì rõ ràng cần phải thay thế – cho nên người tụng đọc cần phải được nghe các thiện trí thức giảng thêm hay ít nhất cũng phải đọc thêm các chú thích và chú giảng. Nhưng chúng ta cần phải ý thức rõ ràng là có một thực tế về tiếng Việt mà chúng ta đang sử dụng ngày nay. Trong đó đã có đến 60 phần trăm chữ gọi là từ Hán-Việt – Đây là những từ có gốc từ chữ Hán (chữ Hoa) đã được Việt hóa. Nhiều từ Hán-Việt này lại không có từ “thuần Việt” nào khác để thay thế. Đây là hiện tượng chung của mọi ngôn ngữ lớn trên thế giới – (thí dụ như tiếng Anh với rất nhiều từ có gốc là chữ La-tinh hay chữ Hy Lạp, nhưng chính những chữ có gốc La Tinh hay Hy Lạp này đã làm cho tiếng Anh vừa phong phú hơn vừa sâu sắc hơn để trở thành Anh ngữ ngày nay) – Việc loại bỏ các từ Hán Việt ra khỏi “tiếng Việt” vừa là việc hoàn toàn không thể làm được, mà ngay việc giới hạn sử dụng từ Hán Việt thì cũng chỉ là một việc tự làm mình nghèo hơn, như người tự chặt tay chặt chân tay làm thoái hóa chính cơ thể của mình.[7]

Tuy nhiên trong nhu cầu cần dịch lại kinh luận Phật giáo thì có một lý do rất cụ thể và rõ ràng. Đó là thực trạng trình độ tiếng Việt của người Việt Nam hiện nay càng ngày càng sa sút đến mức đều làm mọi người ưu tư. Có nhiều nguyên nhân đã đưa đến thực trạng này mà lý do chính vẫn là từ giáo dục nhà trường. Thực trạng người tốt nghiệp đại học ngày nay còn không rành tiếng Việt là một sự thực đau lòng. Từ thời còn dạy học ở Trung Hoa tôi đã thấy người ta bán các loại sách “song ngữ” (đối chiếu Tứ Thư văn ngôn bạch thoại) cho sinh viên học sinh. Có thể một ngày không xa chúng ta cũng sẽ phải in loại sách “song ngữ” tương tự cho người Việt Nam muốn đọc kinh Phật hay sách văn học.

Hiện nay việc đơn giản nhất chúng ta có thể làm được, là phải một mặt tiếp tục việc học Hán ngữ như chương trình trung học thời trước. Điểm căn bản quan trọng nhất là chúng ta chỉ có thể chống việc “Hoa hóa” và duy trì độc lập chính trị kinh tế khi chúng ta giữ gìn được bản sắc văn hóa của chính mình. Việc cần phải giải thích đầu tiên ở đây là việc học chữ Hán này không phải là học chữ Hoa như là một sinh ngữ (Chinese) mà là học chữ Hán trong nghĩa Hán-Việt để bảo trì ngôn ngữ của chúng ta.

Trước hết, như đã nói, thực tế là trong tiếng Việt của chúng ta đang dùng hằng ngày đã có đến hơn 60 phần trăm là từ Hán-Việt, phần nhiều là những từ không có tiếng “thuần Việt” thay thế, ngay cả trong các chữ rất thông thường như việt, nam, dân, chủ, văn, hóa. Chúng ta phải chấp nhận sự thật chính là nhờ các từ Hán Việt này mà ngôn ngữ Việt Nam đã trở nên phong phú và sâu sắc. Cho nên khi nói “tiếng Việt” là chúng ta đã hàm ngụ tiếng Việt hiện nay trong đó đang có đến 60 phần trăm là từ Hán Việt.

Nhưng rất tiếc số ngôn ngữ Hán-Việt là cơ sở chính của văn hóa dân tộc đang bị cào mòn, và sự cào mòn này còn có thể là một âm mưu sâu độc dưới chiêu bài nhân danh bảo vệ tiếng “Việt thuần túy” để làm ngu dân.[8] Đây có thể là một âm mưu sâu độc nhất và tinh vi nhất, từ trong đánh ra, đã và đang lợi dụng một số người phần lớn là chân chất nhưng quá nhậy cảm với tình hình chính trị.

Cho nên học sinh Việt Nam phải học chữ Hán để biết các điểm quan trọng trong ngôn ngữ Việt Nam. Thí dụ phân biệt yếu điểm (theo văn pháp Hán Việt) với điểm yếu (theo văn pháp Việt ngữ), hoặc hiểu minh (明) nghĩa là sáng như trong “bình minh”, minh (暝) cũng là tối như “u minh”, minh (盟) là thề như “đồng minh”, minh (鳴) là hót như “điểu minh” v.v. Giống như người Nhật Bản ngày nay, dù có thể họ coi thường người Hoa, nhưng học sinh Nhật Bản vẫn phải tiếp tục học hơn hai ngàn chữ Kanji (chữ Hán).[9]  Việc học Hán văn không chỉ giúp cho việc học tiếng Việt và văn hóa Việt (trong đó có Phật học) mà còn là việc làm trong ý thức là bảo vệ văn hóa dân tộc. Vì chính việc học chữ Hán có bài bản và trong tinh thần khai phóng, mới thực là việc giúp chúng ta kiểm soát được sự bành trướng vô kỷ luật và thiếu văn hóa của trào lưu “nhập Hoa” ồ ạt trên các lãnh vực văn nghệ truyền thông cũng như văn hóa chính trị kinh tế trong bối cảnh ngày nay.

Tôi không có ảo tưởng về các biện pháp ngăn ngừa chính trị nào có thể thành công trong lãnh vực văn hóa, mà chỉ tin vào giáo dục hay cụ thể là chúng ta phải học. Giáo dục không là luật pháp để bảo vệ văn hóa dân tộc mà quan trọng là học để thấy được đâu là những ưu điểm và đâu là những khuyết điểm của các trào lưu văn hóa ngoại nhập. Và cuối cùng học Hán văn cũng là để kế thừa và kết nối với truyền thống và bản sắc của văn hóa Việt Nam từ quá khứ.

Chính từ việc học Hán văn này, cụ thể là trong lãnh vực học Phật chúng ta sẽ thấy bên cạnh nhiều ưu điểm tích cực như chúng ta đều tri nhận và đã học hỏi trong hai ngàn năm vừa qua. Lẽ dĩ nhiên gia tài Phật học Trung Hoa vẫn luôn luôn là một kho tàng vô giá, nhưng Phật học Trung Hoa cũng có những mặt tiêu cực, đặc biệt là trình độ nghiên cứu Phật học của họ ngày nay so với Phật học Nhật Bản, kể cả Phật học của những tiểu quốc Phật giáo như Tây Tạng chỉ có 4 triệu dân, hay các quốc gia Tây Phương mới học Phật trong thế kỷ vừa qua.

Tóm lại là, trong hoàn cảnh chúng ta dù chưa hoặc không làm được gì khác, nhưng ít nhất hãy ý thức được vấn đề chính là nhiệm vụ chung của mọi người là sự nghiệp giải Hoa, để Phật giáo cũng như văn hóa Việt Nam vừa mở rộng để tích thu được các ưu điểm của văn hóa Trung Hoa mà còn của cả thế giới, song song với việc duy trì và phát triển bản chất đặc thù của văn hóa dân tộc.

Tuy nhiên chúng ta cần phân minh việc “giải Hoa” không có nghĩa đơn giản là phải dùng chữ “thuần Việt” như vài người thường hiểu sai, vì thực tế là từ Hán Việt hiện nay chiếm đến hơn 60 phần trăm tổng số chữ Việt. Nhiều từ Hán Việt còn không có từ “thuần Việt” nào khác thay thế, và rõ ràng là các từ Hán Việt này ngày nay đã là máu thịt Việt Nam. Việc suy tôn các chữ “thuần Việt” một cách quá đáng vừa không thực tế vừa còn có thể làm nghèo ngôn ngữ chúng ta, chưa nói đến có thể còn là một sai lầm về ngữ học lịch sử như trường hợp chữ “Bụt” – như tôi đã nhiều lần trình bầy trên nhiều diễn đàn – không phải là tiếng “Việt cổ” dịch thẳng từ chữ Buddha của Phạn ngữ mà chỉ là tiếng Hán cổ âm [10]: Trong sách Nghiên Cứu Chữ Hán Và Tiếng Hán Việt xuất bản từ xưa tôi đã chỉ rõ chữ ghi âm /b/ chỉ là một “cổ âm” Hoa ngữ (Hán ngữ), đến khoảng thời Đường-Tống người Hoa đã đọc thành âm /p/ (gọi là “trung đại âm”) và từ đó trở nên tiêu chuẩn của tiếng Hoa.[11] Riêng Việt Namchúng ta còn giữ được cả hai nên chúng ta hiện dùng cả hai như bùa và phù (符), buồm và phàm (帆), bụt và phật (佛) v.v. Tóm lại hai từ (bùa và phù, buồm và phàm…) là chữ đồng nghĩa nhưng có đọc khác nhau theo biến chuyển thời gian nên đã trở nên là những từ “đồng nghĩa dị âm.” Nhưng trong các sách nghiên cứu chữ nôm của nhiều tác giả không biết về ngữ âm cổ nên có nhiều chữ thường đều bị sắp sai vào loại “chữ nôm đọc nghĩa” thí dụ như 符 là “phù, bùa là đọc nghĩa”, 帆 là “phàm, buồm là đọc nghĩa” ).[12] Tóm lại từ “Bụt” không phải là tiếng “Việt cổ”[13] dịch thẳng từ chữ Buddha của Phạn ngữ mà chỉ là tiếng Hán cổ âm (chữ Hoa đọc theo âm đời Hán).

Tóm lại sự việc chúng ta vừa có Phật vừa có Bụt, vừa có phàm vừa có buồm … chỉ làm tiếng Việt chúng ta thêm phong phú, chính xác và tiện lợi. Bất cứ một sự cấm đoán hay giới hạn nào đó, chỉ là một đường lối ngu dân và mị dân, mang lại tai hại sâu rộng và lâu dài cho tiền đồ văn hóa và lịch sử.