Giới Thiệu Thuyết A-lại-da Thức Của Duy Thức Phái

1. Vài nét về Duy Thức Phái

Duy Thức Phái là một trường phái Phật Giáo Đại Thừa. Trường phái này thường được biết đến với hai tên gọi khác nhau tùy thuộc vào khía cạnh tiếp cận. Thứ nhất, xét trên phương diện quan điểm giáo lý đặc thù, trường phái này được gọi là Duy Thức Phái (Vijñaptimātra), có nghĩa là ‘giáo lý chủ trương rằng tất cả mọi hiện tượng chỉ là sự biểu hiện của thức,’ nói gọn là ‘Duy Thức.’ Thứ hai, xét trên phương diện phương pháp thực hành, trường phái này có tên khác là Du-già Hành Phái (Yogācāra), hiểu theo nghĩa chiết tự là ‘sự/người thực hành (ācāra) du-già (yoga).’ Ở một nghĩa khái quát hơn, tên gọi này có thể được hiểu là ‘phương pháp tu tập tâm bằng thực hành thiền.’ Như tên gọi Du-già Hành chỉ ra, trường phái này đặt trọng tâm ở sự thực hành du-già—trong ngữ cảnh Phật Giáo đó chính là thực hành thiền—như một pháp môn để đạt được sự giải thoát rốt ráo.

Duy Thức Phái được biết đến rộng rãi với giáo lý cốt tủy thể hiện qua tên gọi Duy Thức (vijñaptimātra), nghĩa là ‘chỉ có thức’, hay nói đúng hơn, ‘chỉ có sự biểu hiện của thức’. Theo giáo lý này, những gì chúng ta nhận thức thực chất chỉ là ‘ảnh tượng’ của thế giới ngoại tại, bởi chúng chỉ là những biểu hiện do thức biến được phản chiếu lên tâm của chúng ta. Do vậy, quan niệm về đối tượng nhận thức như một thực thể ngoại tại tồn tại độc lập với tâm thức đang nhận thức được xem là vô minh và là gốc rễ của khổ đau.

Ngoài ra, Duy Thức Phái còn đặt trọng tâm ở một số giáo lý như Tam Tự Tánh, Chuyển Y, Vô Trụ Xứ Niết Bàn, Duy Thức Ngũ Vị… 

Một cách tổng quát, có thể nói Duy Thức Phái đã nỗ lực thâu tóm tất cả những tinh hoa học thuật và pháp tu trong mấy trăm năm kể từ thời Đức Phật—từ những phương thức luận giải chi li mang tính học thuật của A-tì-đàm đến sự trùng chấn Phật Pháp dưới quan điểm Tánh Không (śūnyatā) của nền kinh văn Đại Thừa tiền kỳ—để kiến tạo nên một lộ trình tu tập mạch lạc, thứ lớp và cụ thể tiến đến quả vị Giác Ngộ. 

2. A-lại-da thức (ālaya-vijñāna)

Duy Thức Phái đã có một sáng kiến nổi tiếng nhất trong lịch sử nghiên cứu tâm thức của Phật Giáo, đó chính là xây dựng một học thuyết sâu sắc về tâm lấy a-lại-da thức (còn được gọi là tàng thức) làm tâm điểm. Sáng kiến này là nỗ lực hiệu quả của các nhà Duy Thức trong khi vật lộn với vấn đề mối tương quan gay cấn giữa sự đồng nhất và dị biệt. Mối tương quan này đã được nói lên trong việc khái niệm hóa dòng tương tục. Phật Giáo quan niệm, một mặt, có một sự tương tục của nghiệp như là sự đồng nhất; mặt khác, sự đồng nhất vẫn tiếp tục diễn ra trong sự thay đổi như một thực tại vô thường không có tự ngã (ātman)—dị biệt. Nói cách khác, thuyết A-lại-da thức giúp giải thích cơ chế hoạt động của nghiệp trong điều kiện thiếu vắng một cái ngã thường hằng. Có thể nói rằng thuyết A-lại-da thức là một nhịp cầu quan trọng kết nối hai giáo lý căn bản của Phật Giáo—Nghiệp (karma) và Vô Ngã (anātman), là một cấu trúc triết học giúp dung hòa sự mâu thuẫn trong nhận thức của những nhà Phật học Đại thừa. Trước mắt mọi người, thực tế vẫn sống động với những kinh nghiệm về sự tương tục của tính đặc thù cá nhân, chẳng hạn như ký ức, sự nhất quán trong tính cách, xu hướng mà trong đó mỗi người luôn nghĩ về bản thân như một cá thể độc lập—một người khác biệt với những người khác đồng thời vẫn là con người như họ từng là trong quá khứ. Trong khi, những kinh nghiệm đó lại được tư duy trong một hệ thống tư tưởng quan niệm rằng không có một thực thể nào thường hằng, và do đó, cũng không có những thực thể thường hằng mà những tên gọi chỉ đến.

2.1. Nguồn gốc khái niệm a-lại-da thức

Để có cái nhìn toàn cảnh về sự hình thành và phát triển của giáo lý A-lại-da thức, thiết nghĩ, việc tìm hiểu nguồn gốc của khái niệm a-lại-da thức là rất cần thiết. Cho đến nay, nguồn gốc hay thậm chí lần xuất hiện đầu tiên của từ ‘a-lại-da thức’ vẫn còn chưa rõ. Trong những nghiên cứu gần đây, có ba khuynh hướng đối với vấn đề này. Ba khuynh hướng này cho rằng khái niệm a-lại-da thức bắt nguồn từ ba bản kinh-luận khác nhau. 

Khuynh hướng I: 

Khuynh hướng II: 

Để bảo vệ quan điểm rằng khái niệm a-lại-da thức xuất phát từ kinh Giải Thâm Mật, Buescher đã xem xét điều đó với hai tiêu chí: (1) việc đề xướng thêm một loại thức mới đã trở thành điều tất yếu phải xảy ra, và (2) tên gọi ‘a-lại-da thức’ sẽ thích hợp cho loại thức mới này.

Thứ hai, về tên gọi, Buescher dẫn kinh Giải Thâm Mật đưa ra ba tên gọi khác nhau cho loại thức mới này, đó là a-đà-na thức (ādāna-vijñāna), a-lại-da thức (ālaya-vijñāna) và tâm (citta). Kinh Giải Thâm Mật định nghĩa ba tên gọi này như sau:

Khuynh hướng III:

Trong khi đó, vượt ra ngoài những lối mòn truyền thống, Schmithausen công bố một phát hiện mới đem đến cho bộ Du-già Sư Địa Luận (Yogācārabhūmi-śāstra)—một bộ luận đồ sộ được soạn bởi Di Lặc hoặc Vô Trước—một vị trí quan trọng trong lịch sử phát triển của tư tưởng Duy Thức. Theo Schmithausen, chính từ ‘Tam-ma-hứ-đa địa’ (Samāhitā-bhūmiḥ) trong ‘Bổn địa phần’ của bộ luận này mà ông đã tìm ra cái ông gọi là “đoạn kinh văn đầu tiên” cho nguồn gốc của khái niệm a-lại-da thức.

Đoạn kinh văn được gọi là “đầu tiên” đó thỏa mãn hai tiêu chuẩn trên. Đoạn kinh văn như sau:

Trong “đoạn kinh văn đầu tiên” ở trên, a-lại-da thức được miêu tả như một loại tiềm thức tồn tại không gián đoạn trong các sắc căn trong suốt thời gian hành giả nhập diệt tận định, đồng thời chứa đựng chủng tử của các chuyển thức (pravṛtti-vijñāna), nó sẽ hoạt động trở lại một khi hành giả ra khỏi định. 

Trong ba thuyết tìm về nguồn gốc của khái niệm a-lại-da thức, hai thuyết của Buescher và Schmithausen có độ thuyết phục cao, nhưng để khẳng định đâu là ngọn nguồn của khái niệm quan trọng này thì thật đúng là không dễ. Bỏ qua những băn khoăn về nguồn gốc, dù điểm khởi nguồn là ở đâu thì việc đưa thêm khái niệm a-lại-da thức vào hệ thống tâm thức thật sự là một bước tiến mạnh mẽ trong tư duy cũng như nhận thức của Phật Giáo nói chung, của Duy Thức Phái nói riêng trong lĩnh vực tìm hiểu tâm thức con người. 

2.2. Khái niệm a-lại-da thức

Ngôi nhà là một hình ảnh quen thuộc, thân thiết, và mang nhiều ý nghĩa tình cảm đối với con người. Một ngôi nhà không đơn thuần chỉ là một chỗ trú ngụ, mà nó còn là một mái ấm riêng tư để rồi người trú ngụ trong nó dành cả cuộc đời vun đắp, tô điểm và quyến luyến. Chính vì lẽ đó, trong kinh điển Phật Giáo, hình ảnh ngôi nhà đã trở thành biểu tượng cho sự chấp thủ, được đồng hóa với tấm thân tứ đại, với dục vọng của con người. 

Như vậy, trong ngữ cảnh Phật Giáo phổ quát, ālaya có hai nghĩa căn bản: (1) nhà, chỗ ở, chỗ chứa, kho tàng…; và (2) chấp thủ, ái dục, khao khát… 

Ở trên, chúng ta đã khảo sát từ a-lại-da (ālaya) trong ngữ cảnh không mang tính đặc thù của Duy Thức Phái. Vậy a-lại-da trong Duy Thức Phái hay khái niệm a-lại-da thức mang ý nghĩa như thế nào? 

Rõ ràng khi trở thành một thuật ngữ chuyên dụng, từ a-lại-da đã được các nhà Duy Thức khoác lên một lớp nghĩa tương đối mới so với nghĩa từ nguyên. Trong Kinh Giải Thâm Mật, a-lại-da thức được định nghĩa như sau:

Như thế, a-lại-da trong khái niệm a-lại-da thức nổi bật với ý nghĩa tiềm tàng. Một mặt, thức này là một loại thức tiềm tàng, mặt khác bản thân nó tàng chứa chủng tử của tất cả các pháp. 

Như chúng ta đã biết khi tìm hiểu ý nghĩa từ nguyên của từ a-lại-da, từ này vốn được dùng để chỉ cho sự chấp thủ hoặc đối tượng của sự chấp thủ trước khi Duy Thức Phái xuất hiện. Khi trở thành a-lại-da thức, ý nghĩa này được các nhà Duy Thức nâng lên một bình diện mới mang tính siêu nghiệm, đó là a-lại-da thức trở thành đối tượng mà chúng sinh chấp thủ như một tự ngã. Ý nghĩa này được cho là xuất hiện muộn hơn so với ý nghĩa tiềm tàng. Bởi nó tiềm tàng trong cơ thể, bởi nó cất chứa chủng tử của tất cả các pháp, cho nên chúng sinh lầm tưởng nó là tự ngã, là cái tôi hằng hữu của mình. Nhiếp Đại Thừa Luận nói: 

Như vậy, khái niệm a-lại-da thức được thành lập với hai tính chất nổi bật, đó là tiềm tàng và bị chấp thủ như là tự ngã. Đây là hai yếu tố cần để định hình nên dòng tương tục của tính đặc thù cá nhân nơi mỗi chúng sinh, điều mà hệ thống sáu thức thực nghiệm không thể làm được.

3. A-lại-da thức như là sự tương tục của tính đồng nhất trong nhân cách

Tính tương tục của a-lại-da thức được thể hiện qua một số vai trò của nó. Thứ nhất, a-lại-da thức là kho chứa các chủng tử (bīja)—nhân tố lý giải sự tồn tại của thế giới hiện tượng nói chung và những kinh nghiệm cá nhân do nghiệp quá khứ đem lại nói riêng. A-lại-da thức là một dòng tâm thức biến đổi liên tục ẩn tàng dưới những kinh nghiệm trong đời sống luân hồi. Những kinh nghiệm hay những hành động trong cuộc sống xông ướp a-lại-da thức và lưu lại trên nó những dấu ấn của nghiệp lực, được gọi là tập khí (vāsanā). Chủng tử chứa đựng những tập khí do quá trình huân tập này để lại sẽ chín muồi ở một thời điểm nào đó và cho ra quả—những kinh nghiệm khổ, vui hay trung tính. A-lại-da thức là kho tích lũy tập khí, dấu ấn nghiệp, của mỗi cá nhân, cho nên, nó mang tính cá nhân và riêng lẻ. Nó biến đổi liên tục song đồng thời nó cũng tạo ra và bảo lưu được nét đặc thù mang tính cá nhân. Điều này giải thích tại sao mỗi nghiệp quả gắn liền với mỗi cá nhân nhất định, là nghiệp của người này mà không phải là của người khác.

Thích Thanh Hòa

(Nguyệt san Giác Ngộ, 266 – số Đặc Biệt)

Thư Mục Tham khảo:

Buescher, Hartmut. The Inception of Yogācāra-Vijñānavāda. Wien: ÖAW, 2008.

Delhey, Martin. Samāhitā Bhūmiḥ: Das Kapitel Über Die Meditative Versenkung Im Grundteil Der Yogācārabhūmi. 2 vols. Vienna: Universität Wien, 2009.

Di Lặc, Bồ tát. Du-già Sư Địa Luận [瑜伽師地論/Yogācārabhūmi-śāstra]. Hán Dịch bởi Huyền Trang. 100 quyển. Đại 30, số 1579.

Duy-ma-cật Sở Thuyết Kinh [維摩詰所説經]. Hán Dịch bởi Cưu-ma-la-thập. Đại 14, số 475.

Giải Thâm Mật Kinh [解深密經]. Hán Dịch bởi Huyền Trang. Đại 16, số 676.

Hộ Pháp, Bồ Tát. Thành Duy Thức Luận [成唯識論]. Hán Dịch bởi Huyền Trang. 10 quyển. Đại 31, số 1585.

Lindtner, Christian. “The Laṅkāvatārasūtra in Early Indian Madhyamaka Literature.” Asiatische Studien 46, no. 1 (1992): 244–279.

———. Nagarjuniana: Studies in the Writings and Philosophy of Nāgārjuna. Delhi: Motilal Banarsidass, 2011.

Majjhima Nikāya. Edited by V. Trenckner, Robert Chalmers, Mabel Hunt and Rhys Davids. 4 vols. London: Pali Text Society, 1974-1979.

Phật Thuyết Duy-ma-cật Kinh [佛説維摩詰經]. Hán Dịch bởi Chi Khiêm. Đại 14, số 474.

Schmithausen, Lambert. Ālayavijñāna: On the Origin and the Early Development of a Central Concept of Yogācāra Philosophy. Tokyo: International Institute for Buddhist Studies, 1987.

Thế Thân, Tôn giả. Đại Thừa Thành Nghiệp Luận [大乘成業論]. Hán Dịch bởi Huyền Trang. Đại 31, số 1609.

Thuyết Vô Cấu Xứng Kinh [説無垢稱經]. Hán Dịch bởi Huyền Trang. Đại 14, số 476.

Ueda, Yoshifumi. “Two Main Streams of Thought in Yogācāra Philosophy.” Philosophy East and West 17 (1967): 155-165.

Vasubandhu. Triṃśikāvijñaptikārikāḥ. In Seven Works of Vasubandhu. Edited by Stephan Anacker. Rev. Ed. ed. Delhi: Motilal Banarsidass, 2005.

Vimalakīrtinirdeśa. Edited by Study Group on Buddhist Sanskrit Literature. Tokyo: Taisho University, 2006.

Vô Trước, Tôn Giả. Nhiếp Đại Thừa Luận Bổn [攝大乘論本/Mahāyānasaṃgraha-śāstra]. Hán Dịch bởi Huyền Trang. Đại 31, số 1594.

Williams, Paul. Mahāyāna Buddhism: The Doctrinal Foundations. 2nd ed. New York: Routledge, 2009.